فاطمه عظیمی‌فرد، زبان‌شناس و نویسنده تاکید کرد: حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی موجب مواجه آنها با شکسته‌نویسی، بی‌توجهی به خط و نحو زبان فارسی و گسترش زبان مخفی شده است.

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در سال‌های اخیر به‌ویژه از دوران وقوع بحران کرونا شاهد افزایش حضور دانش‌آموزان کشور در فضای مجازی شده‌ایم که این امر در عرصه زبان و نحو فارسی پیامدهای منفی داشته است. فرارسیدن سال تحصیلی جدید بهانه‌ای شد تا رد گفت‌وگو با فاطمه عظیمی‌فرد، نویسنده و زبان‌شناس به بررسی چگونگی و پیامدهای تاثیرگذاری فضای مجازی بر آموزش زبان فارسی بپردازیم.

مهمترین معضل و آسیب امروز زبان فارسی چیست؟
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که امروزه زبان فارسی با آن مواجه است، فضای مجازی است. با وجود اینکه اینترنت فضای مناسبی برای تعامل افراد ایجاد و ارتباط فرهنگ‌ها و زبان‌ها را تسهیل کرده و روش ارتباطی انسان‌ها را از ارتباط به اتصال تغییر داده است، اما مجموعه‌ای از چالش‌های مختلف را برای زبان و خط فارسی به همراه آورده است. توسعه کاربردی خط و زبان در فضای مجازی، یکی از برنامه‌های فرهنگی و راهبردی دولت‌ها در حمایت از زبان ملی است. حضور زبان فارسی در فضای مجازی نیز پیامدهایی داشته و در ایران نیز شورای عالی فضای مجازی با کمک فرهنگستان ادب و زبان فارسی، صداوسیما و وزارت ارشاد به دنبال تدوین برنامه جامع حفظ خط و زبان فارسی در فضای مجازی است. مهمترین ویژگی‌های کاربرد زبان و خط فارسی در فضای مجازی را می‌توان در سه حوزه خط و نوشتار، واژه‌سازی و نحو دسته‌بندی کرد:
1. در حوزه خط و نوشتار: نوشتن صورت گفتاری واژه‌ها و کاربرد لحن غیررسمی عمده‌ترین ویژگی کاربرد زبان فارسی در فضای مجازی است. برخی تغییرات نوشتاری عبارتند از حذف تنوین در نوشتار و تبدیل تنوین نصب به «ن» مانند «واقعن» به جای «واقعاً»؛ به کار نبردن همزه و بی‌توجهی به فاصله‌گذاری و علایم سجاوندی؛ حذف همخوان مانند «چقد» به جای «چقدر»؛ نوشتن واو به جای ضمه مثل «شوکولات» به جای «شکلات»؛ نوشتن «الف» به جای «یا» مانند: «حتا» به جای «حتی» و جزآن.
2.در حوزه واژه و اصطلاحات: کاربران در شبکه‌های اجتماعی تمایل زیادی به انتشار ترکیب‌ها و واژه‌های جدید دارند (که بسیاری از آنها غیرفارسی است). ساخت ترکیبات جدید همچون «اصن یه وضی»؛ ساخت ترکیبات جعلی همچون «هنگیدن» به جای «هنگ کردن» نیز نمونه‌ای از تغییرات زبان در سطح واژه است.
3. در حوزه ساخت جمله. کاربرد جمله‌های ساده و کوتاه با ترتیب فاعل+فعل+ مفعول، مانند «ریختند رو سرش» پدیده غالبی است.

فضای مجازی چگونه می‌تواند موجب جدایی نسل جوان و دانش‌آموزان از فرهنگ و ادبیات فارسی شود؟
در مردادماه ۱۴۰۰ گزارش بین‌المللی W3tech نشان داد که زبان فارسی از میان زبان‌های پرکاربرد در محیط وب در جایگاه پنجم قرار دارد حال آنکه اکنون سهم زبان فارسی از محتوای وب به ۲.۶ درصد رسیده که جایگاه هشتم را نسبت به سایر زبان‌ها به خود اختصاص داده است. ابزارهای جدید رسانه‌ای به کمک بشر امروزی آمده‌اند تا خلا‌های ارتباطی پرشوند. طبیعی است که عدم آشنایی درست با هر پدیده‌ای در کنار کاربرد وسیع آن می‌تواند آسیب‌زا باشد و در مورد زبان نیز چنین است. نبود آشنایی کامل با زبان فارسی و کاربرد گسترده آن در انواع رسانه، موجب شده تا آسیب‌هایی متوجه زبان فارسی شود. سبک اینترنتی زبان نیزحاصل محدودیت‌هایی است که فناوری ارتباطات بر انواع رسانه‌های اینترنتی اعم از رایانامه، وبنوشت، فیسبوک، تلگرام و توییتر تحمیل می‌کند. خروج از زبان معیار را باید جزو ویژگی‌های رسانه‌های نو برشمرد و آنچه که موجب نگرانی برنامه‌ریزان زبان می‌شود، تأثیر محدودیت‌های فناوری در فضای مجازی بر زبان نوشتاری است که در درازمدت می‌تواند موجب جدایی نسل جوان از فرهنگ و ادبیات غنی فارسی شود. زبان اینترنتی را باید یک گونه زبانی دانست که تحت شرایط و محدودیت‌های رسانه در فضای مجازی تولید می‌شود. بنابراین، زبان اینترنتی فارسی نیز یکی از گونه‌های زبان فارسی است. این زبان محصول عواملی چون سرعت، فی‌البداهه بودن و تعامل کاربران است که فضای مجازی به وجود آورده است. ازاین‌رو، ساختار و سبک این زبان از زبان رسمی فاصله دارد و نزدیک به زبان گفتاری است. با توجه به گسترش کاربرد فضای مجازی در میان کاربران فارسی‌زبان باید تولید نرم‌افزارهای زبان فارسی برای استانداردسازی رمزگذاری در متون فارسی افزایش یابد.

چقدر لازم است که آموزش زبان فارسی در مدارس به‌روز شود؟
حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی موجب مواجه آنها با شکسته‌نویسی، بی‌توجهی به
خط و نحو زبان فارسی و گسترش زبان مخفی شده است؛ ازاین‌رو، باید در مدارس تمایز
زبان رسمی و زبان در شکسته فضای مجازی را آموزش دهند. دیوید کریستال در کتاب زبان و اینترنت (2001) زبان شکل‌گرفته در اینترنت را توصیف کرده و در ویرایش دوم کتاب (2006) زبان شکل‌گرفته در رایانامه‌ها، پیام‌های کوتاه، وب‌نوشته‌ها و سرویس‌های چت را بررسی کرده و با این ادعا که زبان فضای مجازی تهدیدی برای استفاده روزمره از زبان خواهد بود مخالفت کرده است. وی در کتاب زبانشناسی اینترنت، راهنمایی برای دانشجویان (2011) با اشاره به تنوع نوشتار در اینترنت، عنوان می‌دارد که اینترنت زبان مخصوص به خود دارد؛ زبانی که نه گفتاری است و نه نوشتاری، بلکه آمیزه‌ای از هر دو است. ضروری است زبان فارسی در حوزه اینترنت قاعده‌مند شود و به دانش‌آموزان نیز یاد داده شود. در کنار آن باید دانش‌آموزان را به خواندن به زبان فارسی تشویق کرد. خواندن قصه این روزها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و مشکل دیگر این است که دانش عمومی زبان فارسی کاهش یافته است و آموزش در مدارس باید به گونه‌ای باشد که این نقص را جبران کند.

چگونه می‌توان تمایل به زبان فارسی را در بین دانش‌آموزان افزایش داد؟
توجه به زبان فارسی اول از همه باید از نهاد خانواده آغاز شود و درمورد حفظ زبان مادری به نقش پررنگ مادران و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها اشاره می‌شود. درمورد زبان فارسی نیز باید از خانه شروع کرد؛ تشویق به مطالعه در خانه بسیار مهم است. سپس مدرسه و دیگر نهادها ایفای نقش می‌کنند. معمولاً کلاس‌های درس فارسی و مخصوصاً انشا جدی گرفته نمی‌شوند و گاهی زمان‌شان را به درس‌های دیگری که تصور می‌شود مهمترند، می‌دهند. نتیجه این می‌شود که دانشجوی ما قادر به نوشتن یک نامه رسمی کوتاه هم نیست! حذف درس فارسی در کنکور نیز این معضل را وخیم‌تر می‌کند! باید برای تشویق دانش‌آموزان فکری کرد و مخصوصا به کمک رسانه‌ها پویش‌های زبانی گسترده به راه انداخت. در کشورهایی که به زبان ملی‌شان اهمیت می‌دهند، برنامه‌های درازمدت آموزشی در رسانه‌ها دارند. جالب است که از سال‌های اولیه فعالیت رادیو در ایران، برنامه آموزشی زبان فارسی با عنوان «در مکتب استاد» با حضور استاد سعید نفیسی در رادیو پخش می‌شده است!

توسعه زبان فارسی چه تاثیری در توسعه ابعاد دیگر جامعه دارد؟
در تمام اسناد بالادستی کشور در سطح کلان مانند سیاست‌های کلی نظام در سند چشم‌انداز، سند سیاست فرهنگی کشور و سیاست‌های کلی برنامه‌های توسعه (برنامه دوم، سوم، چهارم و پنجم) بر اهتمام به امر زبان و ادبیات فارسی، تقویت، ترویج و گسترش آن تأکید شده است. زبان یکی از ارکان مهم هویت ملی ماست. اگر بپذیریم که اساس هویت همان همانندی است، زبان اصلی‌ترین شاخصه همانندی است که خود و دیگری، بومی و غیربومی، همانند و غیر از آن‌ را مشخص می‌کند. براساس زبان است که ما جزو گروه‌های اجتماعی متعددی می‌شویم یا جزو آنها نمی‌شویم. نهادهای مسئول باید به پیوند هویت و زبان بیشتر توجه کنند. پژوهش‌های دهه اخیر نشان می‌دهند توجه نوجوانان به زبان فارسی به‌عنوان یکی از ارکان مهم هویت ملی کم شده است. توجه به زبان فارسی موجب تقویت این رکن مهم هویتی خواهد شد. توسعه زبان فارسی در فضای اینترنت فواید زیادی به همراه دارد. با توجه به تنوع گویش‌های زبانی در کشور، می‌توان از بستر اینترنت برای توسعه این گنجینه‌های فرهنگی بهره گرفت. از سوی دیگر، بسیاری از مطالبی که از طریق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتقل می‌شوند، در حوزه ادبیات عامه قرار می‌گیرند و به‌عنوان یکی از بخش‌های فولکلور شهری یا جدید محسوب می‌شوند. برای نمونه در اغلب موارد موضوعات فرهنگی و از جمله مضامین فولکلوریک در ساختارهای نوین و با زبان طنز بیان می‌شوند که از آنها می‌توان با عنوان متون طنزآمیز یاد کرد. یکی از اهداف رویکرد اجتماعی به طنز، بررسی ابزارهای ارتباطی و کانال‌های انتقال طنز به مخاطب است و با مروری بر پیامک‌ها، نمونه‌های متفاوتی از قصه‌ها، متل‌ها، تمثیل‌ها و دیگر مؤلفه‌های فرهنگ عامه را می‌توان سراغ گرفت که با نگاه جدید بازتولید شده‌اند. توجه به مؤلفه‌های فرهنگ مردم، یکی از راه‌های مقابله با گفتمان غالب در عصر جهانی‌سازی است. بستری که امروزه توجه به آن در فضای مجازی مهیا شده است.