شاید برای خیلی از دوستداران شاهنامه سوال باشد که قدیمی‌ترین نسخه شاهنامه فردوسی اکنون کجاست؛ در این مطلب به ابهاماتی که در این خصوص وجود دارد، پرداخته شده است.

قدیمی‌ترین نسخه خطی شاهنامه سروده حکیم ابوالقاسم فردوسی، محفوظ در کتابخانه ملی فلورانس، در واقع یکی از مهمترین نسخه‌های موجود در جهان است که توسط پروفسور پیه مونتزه استاد برجسته زبان فارسی دانشگاه رم، در اواخر سال 1978 میلادی شناسایی شد.

تا آن سال کارشناسان کتابخانه ملی فلورانس به دلیل آشنا نبودن به زبان فارسی، این نسخه ارزشمند را در مجموعه نسخ خطی زبان عربی کتابخانه، کلاسه بندی کرده بودند. به عبارتی، از ارزش بالای گنجینه‌ای که در اختیارشان بود، آگاهی نداشتند. تا زمانی که پروفسور آنجلو میکله پیه مونتزه که به فعالیت تحقیقی خود در خصوص نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه های ایتالیا مشغول بود، به صورت اتفاقی با این نسخه روبرو شد. پروفسور پیه مونتزه ضمن تاریخ گذاری این نسخه، مشخص نمود که نسخه موجود، شاهنامه فردوسی است.

تحقیقات پروفسور پیه مونتزه در قالب یک کاتالوگ با عنوان نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه های ایتالیا در سال 1989 میلادی منتشر شد. این کشف بزرگ ایشان زمانی اتفاق افتاد که مقارن با پیروزی انقلاب اسلامی بود و وقایع ایران در صدر اخبار جهان قرار داشت. این موضوع، بلافاصله در مطبوعات ایتالیا و دنیا منتشر شد.

شمار کتابخانه‌های دولتی و خصوصی در ایتالیا به استثنای کتابخانه‌های دانشگاهی و مدارس، براساس آخرین سرشماری انجام شده در سال2020به 7425 کتابخانه می‌رسد و 60 درصد شهرداری‌ها دارای کتابخانه هستند. به عبارتی، به ازای هر100 کیلومتر، سه کتابخانه و به ازای هر هشت هزار نفر یک کتابخانه در ایتالیا وجود دارد.

از این تعداد، 21 کتابخانه ملی و دو کتابخانه ملی مرکزی هستند (کتابخانه ملی مرکزی رم و کتابخانه ملی مرکزی فلورانس).

کتابخانه ملی مرکزی فلورانس، یکی از مهمترین کتابخانه‌های ایتالیا و اروپا است که گنجینه آن شامل 5948235 جلد کتاب، 2703899 نشریه، 24991 نسخه خطی، 3716 اینکانوبولا و 29123 جلد متعلق به قرن شانزدهم میلادی است.

طول قفسه‌‌های کتاب این کتابخانه 150 کیلومتر است. این کتابخانه در سال 1714 با اهدا مجموعه شخصی آنتونیو مالیابکی که شامل سی هزار جلد کتاب بود، طبق وصیّت او به شهر فلورانس اهدا و تاسیس شد.

درحالی که در تمام دنیا خبر این مهم انعکاس زیادی داشت، مطبوعات ایران به این موضوع نپرداختند. در سال1990خبر وجود این نسخه خطی شاهنامه در مطبوعات منتشر شد و بدان پرداخته شد و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در تهران، در همان سال اقدام به انتشار نسخه فاکسیمیلیه شاهنامه از روی میکروفیلم نمود. انتشار این نسخه که از قرار معلوم فاقد کیفیت لازم بوده و بدون اخذ مجوز کتابخانه ملی فلورانس انجام شده بود، انتقاداتی را به همراه داشت.

این نسخه خطی در قطع نسبتاً بزرگ، (48 X32 سانتی متر) در زمان ثبت در کتابخانه ملی فلورانس دارای برچسبی بر روی شیرازه بود با عنوان (تفسیر ناشناس عربی از قرآن). درج این برچسب، بدان معنی است که فرد اهدا کننده این نسخه خطی به کتابخانه ملی فلورانس، گمان می‌کرده که این نسخه به زبان عربی است و تفسیر قرآن می باشد و این اشتباه طبقه بندی اثر، تا سال 1978 میلادی تصحیح نشده بود و در مجموعه نسخه خطی عربی کتابخانه نگهداری می‌شد.

در بین نسخ خطی معروف شاهنامه که در دنیا وجود دارند، نسخه نگهداری شده در کتابخانه ملی فلورانس، قدیمی ترین بوده و برخلاف سه نسخه دیگر، فاقد تصویرگری است.

شاهنامه بزرگ دموت متعلق به قرن چهاردهم میلادی دارای 57 صفحه و همراه با نگارگری که صفحات پراکنده آن در موزه‌های مختلف دنیا از جمله موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود.

شاهنامه بایسنقری یکی از زیباترین و ارزشمندترین متون مصور است که دارای 700 صفحه و کامل‌ترین نسخه شاهنامه، متعلق به قرن پانزدهم میلادی است و در مجموعه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

نسخه شاه طهماسب، نسخه دیگری از شاهنامه است که دارای 759 صفحه و 258 نگار‌گری است که توسط مجموعه دار آمریکایی در سال 1959 خریداری شد که وارثین آن متاسفانه صفحات این اثر گرانقدر را به صورت مجزا به موزه‌ها و مجموعه‌داران مختلف در سرتاسر دنیا فروختند و باعث شد که این اثر نفیس به صورت پراکنده در موزه‌ها نگهداری شود.

در سال 1954 میلادی دولت ایران اثر هنرمند هلندی ویلم دکونیگ را با تعداد 118 صفحه از شاهنامه شاه طهماسب معاوضه نمود و در سال 2006 به مبلغ 186 میلیون دلار فروخته شد.

در حال حاضر تعداد کل نسخ خطی شاهنامه موجود در دنیا که رسماً شناخته شده‌اند به 500 نسخه می‌رسد. اهمیت نسخه محفوظ در کتابخانه ملی فلورانس نسبت به بقیه نسخ خطی موجود در تاریخ، پایان نگارش نسخه است که متعلق به روز سه شنبه سی‌ام ماه محرم الحرام سال 614 هجری قمری، برابر با 9 ماه می سال 1217 میلادی است.

به عبارت دیگر با در نظر گرفتن تاریخ نگارش شاهنامه، توسط حکیم فردوسی در سال 1009 میلادی (تقریبی) به ترتیب، تاریخ نسخه نگهداری‌شده در کتابخانه ملی فلورانس متعلق به سال 1217، نسخه موزه بریتیش متعلق به سال 1276، نسخه طوپقاپو سرای استانبول متعلق به سال 1330، نسخه سن پیترزبورگ متعلق به سال 1333، نسخه کتابخانه ملی قاهره به سال 1341 میلادی است. بدون در نظر گرفتن نسخه بدون جلد و تاریخ دانشگاه بیروت که احتمالاً متعلق به سال 1250 میلادی است.

از اینرو، به دلیل قدیمی بودن نسخه کتابخانه ملی فلورانس به عنوان منبع و مرجع تحقیقات دکتر جلال خالقی مطلق، شاهنامه پژوه بزرگ ایرانی در نظر گرفته شد.

ترجمه ایتالیایی شاهنامه توسط ایتالو پیتزی در سال 1886 منتشر شد که تا به امروز بعد از گذشت 138 سال همچنان تنها نسخه ایتالیایی به شمار می‌آید و هیچ ترجمه دیگری از شاهنامه به زبان ایتالیایی انجام نشده است و تنها بخشی از ترجمه ایتالو پیتزی توسط خانم ماسکرونی به ایتالیایی روان امروزی ترجمه و توسط رایزنی فرهنگی ایتالیا منتشر شد که متاسفانه این نسخه هم نایاب است.

نسخه نگهداری شده در کتابخانه فلورانس دارای 256 صفحه، 22000 بیت از 50000 بیت شاهنامه را شامل می شود و در تذهیب کتاب، از طلا استفاده شده است و از آنجا که در تذهیب کتاب، از کلمات عربی به خط کوفی استفاده شده، باعث شد که این کتاب اشتباهاً به عنوان تفسیر قرآن در نظر گرفته شود. با در نظر گرفتن این نکته که این نسخه شامل 22000 بیت از 50000 بیت شاهنامه می باشد، این نظریه وجود دارد که باید نسخه دومی هم وجود داشته باشد اما از نسخه دوم اطلاعی در دست نبوده، به عبارتی احتمال از بین رفتن یا کامل نشدن این نسخه وجود دارد.

متاسفانه صفحه آغازین کتاب موجود نیست، بنابر این مشخص نمی باشد که این اثر به دستور و نیز توسط چه کسی نگارش شده است.

با کارشناسی‌های به عمل آمده، دو نظریه نسبت به نظریات دیگر در خصوص محل نگارش این نسخه از قوت بیشتری برخوردار است. با تطبیق به عمل آمده با نسخه نگهداری شده در استانبول و مشاهده تشابهات در نوع نگارش، این نظر وجود دارد که این نسخه در آناتولی نگارش شده، درحالی که برخی کارشناسان محل نگارش آن را شهر کاشان در ایران می‌دانند که از آنجا به آناتولی، سپس قاهره و در نهایت در سال 1951 توسط جیرولامو ویکتی به ایتالیا آورده شده است.

نسخه موجود به دلیل نگهداری نادرست در قرون گذشته و اسیدی بودن جوهر استفاده شده در نگارش و مس موجود در آن، نیازمند مرمت بود که توسط کارشناسان مرمت نسخ خطی انجام شد. در این عملیات مرمت، شیرازه کتاب باز شده و صفحات مرمت شد و برای جلوگیری از وارد شدن صدمات اضافه، در نهایت تصمیم گرفته شد تا مجددا صحافی نشود و به صورت صفحات مجزا در محفظه خاص نگهداری شود.

پیشنهاد مرمت این نسخه توسط موزه متروپولیتن نیویورک بعد از به نمایش گذاشتن آن (برای اولین بار در خارج از ایتالیا در موزه متروپولیتن نیویورک)، به کتابخانه ملی فلورانس داده شد و بخش اعظم هزینه مرمت از سوی این موزه آمریکایی به کتابخانه پرداخت شد.

در حال حاضر نسخه کامل دیجیتال این نسخه در سایت وزارت فرهنگ و در سایت کتابخانه ملی فلورانس برای همگان قابل دسترس است.

تهیه و تنظیم:سید علی نور بخش