گفت‌وگو با دکتر محمد اقبال شاهد، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جی سی، دکتر نسیم الرحمن، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه پنجاب و دکتر مرتضی عمرانی، مسئول اتاق اقبال شناسی درباره وضعیت آشفته پاسداشت زبان و ادبیات فارسی در پاکستان

هفته گذشته، میزگرد تخصصی پاسداشت زبان و ادبیات فارسی با حضور تعدادی از استادان برجسته دو کشور ایران و پاکستان در اتاق اقبال شناسی دانشگاه پیام نور مشهد برگزار شد. در حاشیه این میزگرد، با استادان، محمد اقبال شاهد، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جی سی (پاکستان)، دکتر نسیم الرحمن، استاد زبان و ادبیات دانشگاه پنجاب (پاکستان) و همچنین دکتر مرتضی عمرانی، استاد ایرانی زبان و ادبیات فارسی گفت‌وگو کرده‌ایم. وضعیت مبهم مرکز تحقیقات ایران و پاکستان دکتر محمد اقبال شاهد در پاسخ به این سؤال که فعالیت امروز خانه‌های فرهنگ ایران در پاکستان را چگونه ارزیابی می‌کنید، می‌گوید:درگذشته‌های نه‌چندان دور، مناسبات دو کشور ایران و پاکستان درزمینه پاسداشت زبان فارسی بسیار امیدبخش بود. در آن روزگار، انتشار کتاب به زبان فارسی در پاکستان در اوج قرار داشت و کنگره‌ها و برنامه‌های زیادی با مشارکت دو کشور برگزار می‌شد؛ اما این روزها به دلیل مشکلات مالی دو کشور، این فعالیت‌ها کم رنگ شده است. در سال‌های نه‌چندان دور، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان دارای ساختمانی مستقل بود که در آن فعالیت زیادی انجام می‌شد اما هم اکنون، این مرکز به ساختمان رایزنی فرهنگی ایران منتقل‌شده و بنده از اقدامات آن بی‌خبرم. در یک‌کلام، مشکلات بودجه‌ای و اداری را می‌توان از مهم‌ترین دلایل رنگ باختن فعالیت‌های مربوط به پاسداشت زبان و ادبیات فارسی در پاکستان دانست. نسخه‌های خطی، چشم‌انتظار حمایت مسئولانه این پژوهشگر سرشناس پاکستانی، در تشریح وضعیت نسخه‌های خطی موجود در پاکستان می‌گوید: امروز نسخه‌های خطی فراوانی در کتابخانه گنج بخش و پنجاب (از کتابخانه‌های معتبر پاکستان) و همچنین کتابخانه‌های شخصی مردم پاکستان نگهداری می‌شود که تا حدودی از وضعیت مطلوبی برخوردارند. مسئولان ایران و پاکستان باید پای‌کار بیایند تا با چاپ این آثار تاریخی ارزشمند، قدم مثبتی درزمینه حفظ و نگهداری این نسخه‌ها برداریم. چراغ زبان فارسی را روشن نگه‌دارید محمد اقبال شاهد در ادامه، ضمن اشاره به خطراتی که زبان و ادبیات فارسی را در پاکستان تهدید می‌کند، می‌گوید: در سال‌های گذشته استادان بزرگی از ایران در دانشگاه‌های معتبر پاکستان، زبان فارسی درس می‌دادند. این همکاری‌ها باعث پیشرفت‌های خوبی شد ولی بعد از مدتی اعزام این استادها کمتر و در نهایت قطع شد. بی تردید این اتفاق، یکی از خطرات جدی است که زبان فارسی را تهدید می‌کند. نباید فراموش کرد که این استادان سفیران معتبر زبان فارسی درکشورهای همدیگر هستند. اگر دولت ایران به دانشگاه‌های بزرگ پاکستان استاد اعزام کند ما نیز هر کمکی از دستمان بربیاید انجام می‌دهیم تا چراغ زبان فارسی را روشن نگه‌داریم. تعطیلی کرسی‌های زبان فارسی روی دور تند این استاد ممتاز دانشگاه جی سی با اشاره به تعطیلی پی‌درپی کرسی‌های زبان فارسی در دانشگاه‌های کشورش می‌افزاید: همین امروز که ما باهم صحبت می‌کنیم کشورهایی مانند چین و عربستان در حال دایر کردن تعداد بیشتری از کرسی‌های آموزش زبان خودشان در پاکستان هستند؛ اما متأسفانه کرسی‌های زبان فارسی، یکی پس از دیگری در حال بسته شدن است. خبری از به‌روزرسانی کتاب‌های آموزشی فارسی نیست این پژوهشگر برجسته خاطرنشان می‌کند: امروز، ما در پاکستان برای تهیه کتاب‌هایی که به زبان فارسی نوشته‌شده‌اند با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستیم. کتاب‌ها با تأخیر زیادی به دست ما می‌رسد. معمولاً دوستان ما که از ایران به پاکستان می‌آیند، از روی محبت کتابی برای ما می‌آورند اما در این زمینه شاهد حمایت‌های دولت ایران و نهادهای مسئول نیستیم. درگذشته روزنامه‌ها و کتاب‌ها از طرف خانه فرهنگ و نهادهای دیگر به دست ما می‌رسید اما امروز دیگر خبری از این اقدام فرهنگی نیست.وی تصریح می‌کند: ما همیشه می‌گوییم «خانه‌های ما جدا، اما دل‌های مایکی است»؛ ما ایران و زبان فارسی را همیشه دوست داشته و خواهیم داشت ولی لازم است که بیشتر قدر یکدیگر را بدانیم و به دانشگاه‌ها و استادان زبان فارسی هر دو کشور بها بدهیم. هیچ استاد ایرانی زبان و ادبیات فارسی در پاکستان حضور ندارد! در ادامه دکتر نسیم الرحمن، استاد دانشگاه پنجاب پاکستان نیز ضمن انتقاد از وضعیت امروز زبان فارسی در پاکستان گفت: باید روابط استادان و دانشجویان دو کشور با یکدیگر بیش‌ازپیش گسترش یابد. درگذشته این ارتباط‌ها بسیار درخشان بود؛ اما هم اکنون در هیچ‌یک از دانشگاه‌های پاکستان، استاد ایرانی برای تدریس زبان فارسی نداریم. مسئولان ایران باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشند. وی می‌افزاید: در پاکستان، همه زبان‌ها ریشه فارسی دارند. مردم کشور ما با ادبیات فارسی و شاعران ایران آشنایی خوبی دارند. از میان شاعران، مولانا شناخته‌شده‌تر است. علاوه بر دانشگاه‌های پاکستان در بعضی مدرسه‌های دینی، دیوان مولانا تدریس می‌شود. دانش آموزان ما حتی در مدارس دورافتاده پاکستان کتاب‌های گلستان، بوستان و مثنوی معنوی می‌خوانند اما این شرایط بنا به دلایلی که بیان شد روزبه‌روز سخت‌تر می‌شود. تدریس آثار نیما، سهراب، جلال و دولت‌آبادی در دانشگاه‌های پاکستان این استاد زبان و ادبیات فارسی در پاسخ به این سؤال که کدام شاعران و نویسندگان ایرانی میان مردم پاکستان شناخته‌شده‌تر هستند، می‌گوید: نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، جلال آل احمد و محمود دولت‌آبادی جزو شاعران و نویسندگان شناخته‌شده هم‌عصر ما هستند. در دانشگاه‌های پاکستان نیز کتاب این شاعران جزو منابع درسی است. اتاق اقبال شناسی و پاسداشت زبان فارسی در ادامه از دکتر مرتضی عمرانی، مسئول اتاق اقبال شناسی دانشگاه پیام نورمشهد درباره فعالیت‌های این اتاق و تأثیرات آن بر تقویت روابط فرهنگی دو کشور می‌پرسیم. وی گوید: چند سال پیش، تفاهم‌نامه‌ای به‌منظور عملیاتی شدن روابط فرهنگی ایران و پاکستان میان دانشگاه پیام نور و سه دانشگاه جی سی، دانشگاه پنجاب و دانشگاه بانوان پاکستان (که جزو مراکز علمی معتبر این کشور هستند)، منعقد شد. در همان سال، بنده در راستای اجرایی شدن بندهای مختلف این تفاهم‌نامه پیشنهاد تأسیس اتاق اقبال شناسی را به رئیس دانشگاه پیام نور ارائه دادم. درنهایت، این اتاق در اردیبهشت‌ماه 1401 راه‌اندازی شد. تا امروز به همت اتاق اقبال شناسی، چهار نشست مهم با حضور استادان زبان و ادبیات فارسی از کشورهای هند، پاکستان و ایران برگزار کرده‌ایم. در این نشست ها چهره‌های برجسته‌ای مانند دکتر سید حسن عباس از دانشگاه دهلی هند، دکتر عارف نوشاهی از نسخه شناسان پاکستان، استاد اقبال شاهد از دانشگاه جی سی، دکتر عظمی زرین نازیه و نسیم الرحمن از دانشگاه پنجاب حضورداشته‌اند. در هریک از این نشست ها به موضوعاتی از قبیل آسیب‌شناسی وضعیت کنونی زبان و ادبیات فارسی و ارائه راهکارها برای تقویت روابط فرهنگی و علمی دو کشور پرداخته‌ایم. همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی در دستور کار قرارگرفته است. تقویت زبان فارسی درگرو توجه بیشتر این استاد زبان و ادبیات فارسی می‌افزاید: اگرچه زبان رسمی مردم پاکستان زبان اردوست اما این نکته مهم را نباید فراموش کنیم که زبان فارسی، زبان فرهنگی آن‌هاست که تعلق‌خاطر زیادی به آن دارند. بی‌تردید فعالیت‌های اتاق اقبال، می‌تواند یکی از مسیرهای تقویت زبان و فرهنگ فارسی در این کشور باشد. همچنین برگزاری همایش‌های سالانه حضوری و مجازی با همکاری دانشگاه‌های ایران و پاکستان از دیگر راهکارهاست. با توجه به این که کشورهای شبه‌قاره در حوزه تمدنی زبان فارسی قرار دارند، باید بیش‌ازپیش، تقویت کرسی‌های زبان فارسی در این کشورها موردتوجه قرار گیرد که این رسالت بر عهده وزارت علوم، وزارت فرهنگ و ارتباطات و همچنین بنیاد سعدی است.دکتر عمرانی تصریح می‌کند: اگرچه تا پیش از شیوع بیماری کرونا استادانی به کشور پاکستان اعزام می‌شدند ولی بعد از شیوع این بیماری اعزام‌ها قطع شد که امیدواریم این فعالیت مهم از سر گرفته شود.