موظفیم نسخه‌های خطی موجود در مناطق فارسی‌زبان را شناسایی کنیم
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، به مناسبت گرامیداشت بیست‌وهشتمین سال تأسیس مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب از روز دوشنبه 27 دی‌ماه تا پنجشنبه 30 دی‌ماه 1400، مجموعه‌ای از گفتارهای اساتید و پژوهشگران برجسته درباره فعالیت‌ها و دستاوردهای مؤسسه میراث مکتوب در فضای مجازی پخش شد. مجدالدین کیوانی، عارف نوشاهی، حسین معصومی همدانی، اکبر ایرانی، ابوالقاسم امامی، سیدعلی آل داود، یوسف ثبوتی و محمدجعفر یاحقی دوشنبه 27 دی 1400 سخنرانی کردند.
در آغاز این نشست دکتر اکبر ایرانی، موسس موسسه میراث مکتوب گفت: 28 دی سالگرد تاسیس موسسه میراث مکتوب است و در آغاز لازم می‌دانم تشکر کنم از همه عزیزانی که قبول زحمت فرمودند و با ارسال فایل‌های صوتی و تصویری ما را از پیشنهادها و نظرات خود آگاه ساختند که ما آنها را چراغ راه آینده خود قرار خواهیم داد و بهره خواهیم جست.
وی افزود: در سال 72 دفتری به نام دفتر نشر میراث مکتوب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شکل گرفت و طرح احیای نسخ خطی از اوایل سال 73 مورد تصویب بزرگان و مسوولان قرار گرفت و از همان آغاز بنده توفیق داشتم که با مشورت بزرگانی چون مرحوم رجب‌شاه، دانش‌پژوه، نورانی، دکتر شهیدی و اساتید دیگر فهرست‌هایی تهیه شد و به نوعی آثاری را بر اساس آن فهرست‌ها سفارش دادیم و تهیه و تصحیح کردیم. این مرکز در سال 77 به عنوان موسسه ثبت شد و به صورت هیات امنایی تاکنون اداره شده است.
در طول این سال‌ها اهتمام ما بر روی متون کلاسیک و کهن از قرن سوم و چهارم تا اواخر قاجار در موضوعات مختلف ادبی، تاریخی، فلسفی، کلامی، تاریخ علمی نسخه‌شناسی، کتابشناسی و همه موضوعاتی بود که در گستره تمدن اسلامی وجود داشته است. این آثار را با اولویت‌هایی شناسایی کردیم و توسط کارشناسان و استادان بررسی و داوری شده و با استانداردهایی اینها تحقیق، تصحیح و منتشر شده است. البته فراز و نشیب هم زیاد بوده است. مرتب آسیب‌شناسی کردیم، اشکال‌ها برطرف شده و سعی کردیم به نقطه ایده‌آل نزدیک بشویم.
ایرانی با بیان این‌که در طول این سال‌ها تاکنون 368 عنوان و تقریبا 480 جلد منتشر کرده‌ایم، بیان‌کرد: بعضی از آثار مثل «عرفات‌العاشقین» که 8 جلد است و یک عنوان. برای هر کتابی سعی کردیم تا یک نشست برگزار کنیم. آثار به صورت حضوری نقد می‌شدند. چه به بهانه رونمایی، اثر نقد می‌شد و در سایت قرار می‌گرفت که این نشست‌ها به صورت منقطع در فضاهای مجازی و پایگاه‌های اینترنتی قابل دسترسی است. 40 همایش داخلی و خارجی برگزار کردیم. از جمله همایش بین‌المللی بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی با عنوان میراث فرهنگی خواجه نصیر، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و یک عده دیگر که با حضور مهمانان و متخصصان خارجی برگزار می‌شد.
وی در ادامه افزود: در این موسسه طرح‌های مختلفی را پیگیری کردیم. طرح میراث‌های مشترک، میراث ایران و ماوراءالنهر که شامل کتابی هست در حوزه ماوراءالنهر، خاوند و سمرقند و بخارا و آثاری در این حوزه منتشر کردیم. تفسیر درباجکی؛ درباجک شهری است در تاجیکستان. میراث مشترک ایران و شبه قاره هند و پاکستان، بنگلادش را در 5 جلد منتشر کردیم. چون به هر حال قبل از حضور انگلیس در هند زبان نسبتا رسمی و درباری این کشور فارسی بوده است و بخشی از مردم به زبان فارسی تکلم می‌کردند و می‌نوشتند. 4 جلد کتابشناسی متون چاپ در شبه قاره نشان‌دهنده این است که 12 هزار جلد کتاب در طول این 200-300 سال در شبه قاره به فارسی چاپ و تالیف شده است. حضور دانشمندان و شاعران بسیاری که در عرفات‌العاشقین ذکری از آنها رفته است. دو تا سه هزار شاعر در دوره صفویه به شبه‌قاره مهاجرت کردند، اینها دیوان‌های شعر بسیاری دارند که در این کتاب هم از آنها ذکر شده است.
موسس مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با بیان این‌که میراث مشترک ایران و عثمانی که شامل مناطق مختلف ترک‌نشین است، آناتولی، آسیای صغیر تا قفقاز مورد بررسی قرار گرفته است، گفت: گستره زبان فارسی چنان بوده که شاهان عثمانی مثل سلطان سلیم، سلطان مراد هم به فارسی نامه‌نگاری می‌کردند و هم دیوان شعر فارسی داشتند. آخرین کتابی هم که چاپ کردیم، غزوات سلطان سلیم است که در واقع دانشمند ایرانی در رکاب سلطان سلیم حضور داشته و به فارسی این کتاب را می‌نویسد. اینها میراث‌های مشترک هستند که نشان می‌دهد اندیشه ایرانشهری در مناطق فارسی زبان تا چه حد گسترده بوده و ما موظف هستیم که آثار شاخص فارسی موجود در این کشورها را شناسایی کنیم، توسط محققان تصحیح کنیم و این بزرگترین راه و دیپلماسی فرهنگی است که راه را برای تعامل فرهنگی باز می‌کند. این موسسه در این راه گام‌های شاخصی برداشته است.
ایرانی در ادامه افزود: طرح احیای مباحث شیعی را در حوزه شیعه‌شناسی در آثار فارسی و عربی اجرا کردیم و کهن‌ترین نسخه‌های اهل بیت مثل کتاب منظومه حماسی «علی‌نامه» که کهن‌ترین منظومه است از قرن پنجم. این اشعار 70 یا 80 سال بعد از شاهنامه سروده شده است و ترجمه‌های کهن از صحیفه سجادیه و تفاسیر قرآن در اولویت برای بررسی بوده است. اینها در قبل از انقلاب چاپ نشد ولی در بعد از انقلاب چند چاپ خورده و با مقدمه استاد شفیعی کدکنی چاپ عکسی شده است.
وی بحث غنی‌سازی و تقویت زبان فارسی و واژگان فارسی را از دیگر فعالیت‌های میراث مکتوب برشمرد و بیان کرد: از طریق چاپ عکسی بعضی از آثار کهن، لغت‌های عربی و فارسی از جمله آثاری است که در این موسسه مورد توجه قرار گرفته است و می‌تواند به بحث غنی‌سازی زبان فارسی و همین‌طور تقویت هویت دینی با انتشار آثار شیعه کمک کند.
اکبر ایرانی: انتشار آثار جغرافیایی نشان‌دهنده گستره سیاسی ایران است
ایرانی افزود: هویت ملی با انتشار آثار جغرافیایی که نشان‌دهنده گستره سیاسی ایران است در طول تاریخ کتاب‌هایی مثل مسالک‌الممالک و... که نشان‌دهنده گستره ایران است و البته بحث اندیشه ایرانشهری و گستره ایران بزرگ فرهنگی و خراسان بزرگ مورد توجه بوده است. زیرا همچنان زبان فارسی در این کشورها حضور دارد و مورد توجه است. نسخ خطی وجود دارد و مورد توجه است. این جوامع را به عنوان جوامع فارسی زبان می‌شناسند که ما باید این را مورد توجه قرار بدهیم. در طول این سال‌ها موفق شدیم فهارس برخی از این کشورها را منتشر کنیم. حتی فهرست نسخ خطی در کتابخانه کالج آکسفورد کشور انگلیس را چاپ کردیم. فهرست نسخ خطی کتابخانه کنگره آمریکا، موزه ملی پنجاب و لاهور را چاپ کردیم و توجه به این نکته همیشه داشتیم که بتوانیم نسخ خطی که در این کشورها وجود دارد را شناسایی کنیم و به دست محققین بدهیم تا تحقیق و تصحیح کنند و منتشر شود.
وی در ادامه گفت: از جمله کارهای دیگری که در پیش گرفتیم، بحث پژوهش‌های روشنگرانه است برای مقابله با اندیشه‌های قوم‌گرایی که متاسفانه برخی با طرح شبهاتی سعی دارند که زبان فارسی را تضعیف کنند و هدفشان بحث تجزیه است. اخیرا ویژه‌نامه‌ای چاپ کردیم با 200 صفحه و حاوی 20 تا 30 مقاله که مربوط به حضور زبان فارسی در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان، آناتولی و مناطق ترک‌نشین است که نشان می‌دهد چقدر این زبان زنده بوده است، از قرن سوم، چهارم و پنجم تا پایان دوره عثمانی. اندیشه‌های قوم‌گرایی در برنامه‌های پژوهشی ما وجود داشته و همچنان داریم بر روی آن کار می‌کنیم.
ایرانی افزود: ایجاد پایگاه فروش آثار را به صورت کاغذی و به صورت برخط ایجاد کرده‌ایم. تنها موسسه‌ای هستیم که بلافاصله فایل کتاب را هم با قیمت نازل و پایین عرضه می‌کنیم. از جمله کارهای دیگر خدمات‌رسانی به پژوهشگران و دانشجویان و علاقه‌مندان بوده است. از رساله‌های پایان‌نامه حمایت کردیم، تشویق کردیم، برای بسیاری تصویر نسخه گرفتیم و توانستیم تعداد زیادی تصویر نسخه جمع‌آوری کنیم و هم‌اکنون تعداد زیادی پایان‌نامه تصحیح متون وجود دارد و گام‌های موثری در این زمینه برداشته شده است.
وی با بیان این‌که نهضت تصحیح متون در بعد از انقلاب بسیار رونق پیدا کرده که میراث مکتوب هم در این زمینه گام‌های موثری برداشته است، گفت: به بحث فقه و اصول اینها نپرداختیم زیرا در شهرهای دیگر بسیار به این موضوعات پرداختند و تکیه و تمرکز ما بیشتر بر روی آثار تمدنی بوده است.
ایرانی بیان کرد: با همکاری بیش از 20 موسسه معتبر خارجی بیش از 40 اثر را منتشر کردیم که به نوعی میراث مکتوب به عنوان یک برند جهانی شناخته شده است و موسسه انتشاراتی بریل که بیش از 350 سال سابقه انتشاراتی دارد و اسلامیکا، ایرانیکا، بریتانیکا و... را منتشر کرده است. نمایندگی ما را هم برعهده گرفته است. تنها جایی که در ایران آثارش توسط لینک به صورت بریل منتشر می‌شود در سطح جهان آثار مکتوب است که این افتخار بزرگی است برای ما. در نمایشگاه داخل و خارج هم شرکت کردیم و همه اینها سبب شده تا میراث کهن ایران باستان و ایران اسلامی برای جهان معرفی شود.
یوسف ثبوتی: حکیمانی که به معنی امروزی کلمه مشاهده‌گر و تجربه‌گر بودند
در ادامه یوسف ثبوتی، فیزیکدان و منجم سرشناس ایرانی، بنیان‌گذار دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، مؤسس رصدخانه ابوریحان بیرونی در دانشگاه شیراز، عضو انجمن بین‌المللی نجوم با بیان این‌که دکتر اکبر ایرانی می‌دانم که میراث مکتوب را صرفا به ذائقه فرهنگ‌دوستی و گرامیداشت تاریخ کهن و اندیشه سرزمینی که همه دوستشان داریم آغاز کرده‌اید، گفت: در روزهای اول تنها بودید ولی با استقامت و سخت‌کوشی که دارید بعد از 28 سال آن را به نهاد شکوفایی تبدیل کرده‌اید. یاران گرانقدر فراوان در میراث فراهم آورده‌اید، به همه‌ی این دانش‌دوستان و دانشمندان بزرگوار درود می‌فرستم.
وی افزود: من کمترین با توجه به تعلق خاطری که به دانش‌های تجربی دارم به چند تن از حکمای هزاره ایران و اسلام ارادت خاصی دارم. ابن‌هیثم نجدی و زکریای رازی در صدر آنان است. این حکیمان به معنی امروزی کلمه مشاهده‌گر و تجربه‌گر بودند. در مواردی خود آزمایشگاه داشتند و درستی و نادرستی گفته‌ها و شنیده‌ها و یافته‌هایشان را با آزمایش محک می‌زدند ولی به نظر می‌رسد که شاگردان و دست‌پرورده‌هایشان نتوانستند این نحوه دستیابی به معرفت را از استاد بیاموزند و بپرورانند و تبدیل به یک مکتب پایدار و پایا بکنند. همیشه می‌اندیشم که در هزار و چند سال پیش چرا به تعقل و تفکر مجرد که در جای خود بسیار مغتنم است بها داده می‌شد ولی برای اطمینان از درستی اندیشه‌ها به مشاهده و تجربه پرداخته نمی‌شد یا کمتر پرداخته می‌شد.
ثبوتی بیان کرد: من بر این باورم اگر حکمای گذشته ما اندیشه و مشاهده را پا به پای هم پیش می‌بردند. ای بسا رنسانس سده‌های چهارده و پانزده میلادی اروپا در سده‌های ششم و هفتم هجری کشورهای اسلامی از خراسان بزرگ هند گرفته تا مصر و سواحل جنوبی مدیترانه ظهور می‌کرد. آیا در میراث مکتوب اندیشمندانی دارید که در این زمینه بحث کنند و احیانا مطالبی که دیگران را هم به کار آید به روی کاغذ بیاورند. با آرزوی شادی و دوام هر چه بیشتر برای میراث مکتوب.
سیدعلی آل‌داود: میراث مکتوب در کارش جدی است و پیگیری کامل دارد
در ادامه این نشست سیدعلی آل‌داود، حقوقدان، نویسنده و پژوهشگر ایرانی به ایراد سخن پرداخت و گفت: در سال 1372 یک روز مراجعه داشتم به خانه کتاب و در آغاز آقای ایرانی را دیدم که در اتاقکی مشغول کار بودند، دعوت کردند، به داخل اتاق رفتم و پرسیدم، هدف از استقرار در اینجا چیست؟ گفتند: بناست یک مرکز و موسسه‌ای درست کنیم که هدف اصلی آن چاپ متون کهن زبان فارسی است و در این راه استاد محمدتقی دانش‌پژوه و استاد ایرج افشار خیلی ما را تشویق کردند به انجام چنین کاری. ابتدا واقعیت این است که من آن روز فکر کردم عملی شدن این پیشنهاد خیلی مشکل است و با توجه به جو مملکت احتمال قبولی آن در وزارت ارشاد نمی‌رود. ولی بعد معلوم شد خوشبختانه با پیگیری آقای ایرانی این موسسه به صورت مستقل از وزارت ارشاد تاسیس شد. ساختمان مجهزی نزدیک دانشگاه تشکیل و کار شروع شد. قراردادهایی با محققین نامدار، مصححین و اساتید به نام دانشگاه که در حوزه تصحیح متون کار کرده بودند و علاقه‌مند به این رشته بودند، منعقد شد و البته در این راه میراث مکتوب از تجربه موسساتی که قبل از انقلاب در این زمینه وجود داشت، مثل بنیاد فرهنگ ایران استفاده کرد و کار را در همان روال ولی با سبک و سیاق جدیدتر شروع کردند و انجام دادند.
وی افزود: بسیاری از محققان و اساتید نامدار وقتی احساس کردند که میراث مکتوب در کارش جدی است و پیگیری کامل دارد در تصحیح متون و از ورود به سایر مسایل حاشیه‌ای خودداری می‌کند، راغب شدند به همکاری با میراث مکتوب. مثل استاد ایرج افشار. فعالیت دوم که باید به آن اشاره کنم، چاپ و نشر دو مجله است که بسیار مهم است و مجلات و نشریات خیلی مفیدی هستند و ماندگار خواهند شد.
مجدالدین کیوانی: در هزاران نسخ خطی چه اطلاعات ناشناخته‌ای پنهان مانده است
همچنین مجدالدین کیوانی، مترجم و مؤلف ایرانی در ادامه گفت: با درود و تبریک به دلسوزان و سرمایه‌های فرهنگ ایران و خسته نباشید به پژوهشگران سخت‌کوش در عرصه مدح‌پژوهی و نسخه‌شناسی. چه آنانی که در میراث مستقر هستند و چه آنانی که از نقاط دیگر جهان با این مرکز فرهنگی همکاری و همفکری می‌کنند. در کمال اختصار به دو پیشنهاد می‌پردازم که مدت‌هاست فکر مرا به خود مشغول داشته است. متن‌پژوهی و تصحیح و تنقیح متون که شاید مهم‌ترین و سنگین‌ترین رکن وظیفه میراث مکتوب باشد، حدودا از 100 سال پیش با کارهای امثال محمد قزوینی، ملک‌الشعرای بهار، محمدعلی فروغی، احمد بهمنیار، عباس اقبال آشتیانی و جلال‌الدین همایی آغاز شد و طی این گسترش تدریجی چشمگیری داشته است و اگر تا مدتی به نحو مقطعی و کم و بیش هرزگاهی رخ می‌داده، در سه چهار دهه اخیر گستره وسیعی را فرا گرفته که می‌توان گفت به صورت نهاد مستقلی درآمده و حرف‌هایی برای گفتن دارد.
وی افزود: به نظر می‌رسد که مرکز میراث مکتوب در تشکیل و استقرار این نهاد بیشترین سهم را داشته است. گسترش کمی و کیفی پدیده مدح‌پژوهی و احیای منابع مکتوب پیشینیان تاکنون به مسایلی منجر شده و هم تجارب ارزنده‌ای به بار آورده است که مقتضی بررسی و عرضه علمی نظام‌مند است که می‌تواند چراغ راه آینده باشد. در راستا پرداختن به چنین ضرورتی اینجانب پیشنهاد دارم؛ شاید به نظر برخی بی‌فایده بنماید ولی از طرح آن ضرری به جایی نمی‌رسد. نخست، فراهم آوردن فهرست جامعی از تمام آثاری است که از ابتدا تاکنون حین تصحیح و تنقیح متون تدریجا تبیین و بررسی شده و در قالب رسالات و مقالاتی عرضه شده است.
مرادم تدوین فهرست مقالات از سنخ آنچه که شادروان ایرج افشار تهیه فرموده و دنبال آن در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه دارد، نیست. بلکه منظور تهیه سیاحه‌ای از تک‌تک نکات لغوی، نحوی، رسم‌الخطی، تاریخی، جغرافیا و... است که به مرور تحقیق شده و در حواشی و تعلیقات صدها آثار چاپ شده و یا مقالات درج شده است. چنین سیاحه‌ای به مثابه نوعی کشف‌الغات یا فرهنگ اصطلاحات تخصصی خواهد بود. خاصیت چنین فهرستی دوگانه است، یکی تجهیز پژوهشگران اکنون و آینده با مرجع سهل‌الوصول و راهنمای زودیابی که آنها را از اتلاف وقت در راه رسیدن به نقطه‌ای که قبلا دیگران به آن رسیده‌اند، نجات می‌دهد. دو دیگر آنکه از آفت دوباره‌کاری و تکرار مکررات که به جای مطالعات پژوهشی در کشور ما افتاده است تا حد زیادی جلوگیری می‌کند و اما پیشنهاد دوم که محتملا مخالفان زیادی دارد، مقدم شمردن تصحیح بکر و دست نخورده بر متونی است که قبلا لااقل از زیردست پژوهشگر دیگری به درآمده است.
کیوانی بیان کرد: بسیار بعید می‌نماید که هر تصحیح دست‌نویسی تصحیح نهایی آن باشد، همیشه مواضعی از آن جای تامل، وارسی و یا اصطلاحات خرد و درشت دارد. کسی هم که به چنین تصحیح مجددی دست می‌زد البته که جای تقدیر دارد و زحماتش معذالک جایگزین کردن چنین تصحیحی با نسخه‌ای است که قرن‌هاست بر روی قفسه‌های عمومی و خصوصی خاک می‌خورد و احیانا در شرف پوسیدگی است، جای تقدیر بیشتری دارد. نسبت به بقای نسخی که ویرایش ناقص شده و به چاپ رسیده می‌توان مطمئن بود ولی نسخی که تاکنون فرصت تصحیح و نشر نیافته‌اند احتمال نابودشدنشان کم نیست. پس باید هر چه زودتر به داد آنها رسید و اجازه نداد در گنجینه‌های عمومی و خصوصی بمانند و بمانند تا از بین بروند.
من هیچگاه سخن دردآلود استاد عارف نوشاهی را از یاد نمی‌برم که 20 سال پیش در همین مرکز میراث مکتوب فرمود، انبوهی از کتب مکتوب فارسی روی قفسه‌های کتابخانه‌های پاکستان یا هندوستان بر اثر نشت آب تبدیل به خشت شده است، نسخ خشت شده را هم فقط باید به دور ریخت. تصحیح آثار مصحح، ترمیم کارهای انجام شده و به اصطلاح وصله پینه کرده دوخته‌های دیگران گرچه ارزش‌های خود را دارد ولی به نوعی به دور خود چرخیدن و بر عصای دیگران تکیه کردن و با پلکان ساخته دست دیگران تکیه کردن است. بگذارید برای امتحان هم که شده بر راه‌های نکوبیده و ناپیموده برویم و سیر عرصه‌های ناشناخته کنیم. در کشف ناشناخته‌ها یقینا لذتی است که در رفع و رجوع کارهای شناخته شده نیست. به فرض هم که کتب دست‌نویس به دست افراد نه‌چندان مجرب تصحیح و چاپ شود، باز بهتر از آن است که اصلا تصحیح و چاپ نشود به قولی ضرب‌المثل کاچی بهتر از هیچی است، در اینجا مصداق پیدا می‌کند.
وی افزود: کسی چه خبر دارد که در هزاران هزار نسخ خطی چاپ نشده در سراسر دنیا چه اطلاعات بدیع و ناشناخته‌ای پنهان مانده است. تا زمانی که این منابع به نظر اهل فن نرسد، چنان اطلاعاتی همچنان ناشناخته خواهد ماند. در کتب کهنی که تاکنون تصحیح و نشر شده هنوز مقادیر متنابهی مطالب مبهم و مشکلات حل نشده و هنوز خطاهایی وجود دارد که چه بسا اصلاح آن خطاها به کمک همان دست‌نوشته‌های مهجور مانده میسر شود. ممکن است سرنخ‌هایی در آنها یافت شود که مشکلات سال‌های سال متون چاپ شده را برطرف کند و حدس و فرض‌ها را به قطع و یقین تبدیل کند.
چنانچه در شاهنامه و دیوان‌های سعدی و حافظ هنوز نکته‌های مبهم تردیدآمیزی وجود دارد. آسمان به زمین نمی‌آید و دنیا به آخر نمی‌رسد این‌که مصححان این‌گونه آثار همیشه حرف یکدیگر را نقض کنند یا گروهایی از مردم غیرمتخصص در پوستین هم بیفتند که این روایت صحیح است و آن روایت ناصحیح. بعید است که ما را به جایی برساند. تلنبار شدن آراء و نظرات گوناگون ضد و نقیض فقط می‌تواند بر تشتت و آشفتگی کار و تردیدهای موجود بیفزاید. البته بنده می‌پذیرم که تحقق و پیشنهاد یادشده به این سادگی میسر نیست. به نیروی فراوان نیاز دارد و حمایت مالی فراوان. از دانشگاه‌ها که بیشتر دستشان به دهانشان می‌رسد، ناامیدم. از میراث مکتوب هم که راهکارها را می‌دانند، از نظر مالی دچار روزمرگی‌اند و با ترس و لرز قدم برمی‌دارند که نکند کم بیاورند و به تعدیل نیرو روی می‌آورند. این اصطلاحی است که این روزها جای اخراج را گرفته است.
ابوالقاسم امامی: میراث مکتوب به کتابخانه تاریخی ایران غنا بخشیده است
در ادامه این نشست دکتر ابوالقاسم امامی، مترجم ادبیات عرب و محقق متون کهن گفت: 28 سال از آن روز فرخنده گذشت که با جناب دکتر ایرانی عزیز آشنا شدم. همان روز که ایشان به دانشگاه آمده بودند و همان روز که شادروان استاد عبدالله نورانی مرا به ایشان معرفی کردند، از آن روز سال‌ها در شورای فرهنگی میراث مکتوب شرکت داشتم. نشست‌های ماهانه پرمعنی با اهل فضل داشتیم که شخصیت‌های علمی گاه‌گاه از داخل و خارج به آن می‌پیوستند و از فضل و دیدگاه‌های خود به آن می‌افزودند. زنده‌یاد جمشیدنژاد که خود اهل فضل و سرزنده این نشست‌ها بود، به ملکوت پیوست. باری میراث مکتوب در این سال‌ها با چاپ چند صد کتاب به کتابخانه تاریخی ایران غنا بخشیده است. دکتر ایرانی با تلاش عاشقانه خود نام خویش را در بین علاقه‌مندان میراث فرهنگی ایران جاودان ساخته است. توفیق میراث مکتوب بیش باد.
حسین معصومی‌همدانی: ما وارث همه این متون هستیم
همچنین حسین معصومی‌همدانی، مدرس ادبیات فارسی، تاریخ ریاضیات، تاریخ علم و فلسفه علم در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و دانشگاه صنعتی شریف و نیز عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این نشست گفت: میراث مکتوب از آن موسساتی است که در واقع سنتی را که برخی از موسسات پژوهشی پیش از انقلاب بنیان گذاشتند در طول این 28 سال ادامه داده و دست کمی ندارد از پیشینیان خود. حوزه کار این موسسه تحقیق در مواریث مکتوب و بخصوص تصحیح و انتشار نسخ خطی بازمانده از روزگار گذشته است. آنچه که میراث مکتوب تاکنون منتشر کرده بسیار قابل توجه است و این را باید مرهون دکتر ایرانی دانست. به این کار چسبیدند و سراغ کار دیگر نرفتند.
جز تحسین چیزی نمی‌توانم بگویم. دو مجله‌ای که میراث منتشر می‌کند، آینه میراث و گزارش میراث. اینها جزو ممتازترین مجلات پژوهشی در ایران هستند. با این‌که بسیاری از مطالب این مجله یادداشت کوتاه است و البته مقالات بلند هم دارد. بسیاری از مطالب این مجله راهگشا است. در حوزه علائق شخصی بنده که متاسفانه بسیار هم متنوع است، اشاره می‌کنم به این‌که میراث مکتوب تاکنون متون مهمی در زمینه علم، تاریخ و فلسفه منتشر کرده که برخی برای اولین بار منتشر شده است مثل کتاب رساله معینیه خواجه نصیرالدین طوسی که به تازگی منتشر شده، اولین تصحیح این کتاب است. کتاب خرقی نهایت‌الادراک باز اولین چاپ این اثر در تاریخ هیات در جهان اسلام است که تاکنون ویرایش نشده باقی مانده بود.
معصومی همدانی افزود: چیزی که من دوست دارم در آثار میراث ببینم، یک توجه بیشتری است به بحث‌های محتوایی در این آثار یعنی توقعی که آدم از یک اثر تصحیح شده دارد می‌بیند، هر اثر مقدمه‌ای داشته باشد در مورد نسخه‌ها. جایگاه اینها و نسبت اینها نسبت به هم و از تحلیل آن اثر هم خالی نباشد. البته کار دشواری است و باید در دانشگاه‌ها انجام بشود و میراث مکتوب نمی‌تواند مستقلا آن را به عهده بگیرد. اما شاید با ایجاد ارتباط بیشتر با دانشگاه‌ها و مراکز دیگر این مقصود حاصل شود. گمان می‌کنم یکی از وجوه بارز فعالیت میراث مکتوب این است که در واقع به همه میراث فکری ما توجه داشته است. چه میراث شیعی و چه میراث اهل سنت. چه آنچه به عربی نوشته شده و چه آنچه به فارسی نوشته شده است و توجه منحصر به یک حوزه نکرده است. به هر حال ما وارث همه این متون هستیم.
همه اینها بخشی از فرهنگ ماست و حسب توجه به یک بخش خاص از این فرهنگ سبب می‌شود که ما یک تصویر خاص از آن پیدا بکنیم. آرزویی که من دارم و می‌دانم رسیدن به این آرزو دشوار است، این است، آثاری که میراث منتشر می‌کند به معنای واقعی کلمه تصحیح انتقادی باشد. به هر حال ما در ایران محدودیت‌های داریم از لحاظ دسترسی به نسخه‌ها، از لحاظ پیدا کردن آدم‌های مناسب برای کارکردن بر روی این نسخ. ولی هر چقدر بیشتر پیش برویم که اگر متنی را چاپ می‌کنیم در واقع بر اساس بیشترین نسخه‌های موجود باشد و بخصوص تصحیح ما آینه‌ای باشد از تحول این کتاب یا اثر که چاپ می‌کنیم حداقل به یکی از هدف‌های کار تصحیح انتقادی بیشتر نزدیک شدیم. البته محدودیت‌های میراث را خوب می‌دانم واقعا کاری که میراث می‌کند با امکاناتی که دارد بسیار بزرگ است. همه اینها باعث نمی‌شود که آرزویم را بیان نکنم. تصحیح یک نسخه یا کتابی که ده‌ها نسخه از آن وجود دارد بر اساس تعداد محدودی از آن نسخ کار قابل توجهی نیست، اگرچه گاهی ناگزیریم. موسساتی که چنین کار کرده باشند، خیلی زیاد نیست در ایران. کار بسیار بزرگ است و امیدوارم ادامه پیدا کند و آقای ایرانی هیچ‌وقت دلسرد نشوند و آرزوی توفیق برای همگی دارم. با امید بقا و دوام این مرکز پژوهشی.
عارف نوشاهی: میراث مکتوب آثاری از قلمرو فارسی را منتشر کرد
همچنین دکتر عارف نوشاهی، استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی کالج دولتی گوردون، راولپندی، پاکستان در این نشست گفت: از پاکستان خدمت دکتر اکبر ایرانی و همکاران ایشان و تمام فرهنگیان و فرهیختگان ایران بیست و هشتمین سال تاسیس میراث مکتوب را تبریک می‌گویم. تاسیس این مرکز در شرایطی بود که برخی مراکز مشابه منحل می‌شد. در این میان میراث مکتوب قدعلم کرد و جای خود را باز کرد و خوب کار کرد. توجه مرکز میراث مکتوب به اسم مانا به میراث مکتوب بوده، نه فقط آثار ایرانی بلکه آثاری از قلمرو فارسی، شبه قاره عثمانی و ماوراءالنهر را نیز چاپ کرد و اکنون میراث مکتوب در خارج از ایران در محافل ایران‌شناسی و در محافل ایرانی یک مرکز شناخته‌شده‌ای است. ارتباط من یا میراث مکتوب کم و بیش از همان سال‌های آغازین مرکز بوده است و نخستین کار بنده «حزین‌نامه» را در سال 2005 میلادی و در سال 2006 دو کتاب «ارشاد» و «مجالس جهانگیری» را منتشر کرد و بعد دو کار دیگر که بیشتر فهرست و کتابشناسی بوده است.
وی افزود: جای خوشبختی است که در کارنامه مرکز میراث مکتوب کتاب‌های متعلق به شبه قاره هم هست و امیدواریم این روند ادامه پیدا کند. پیشنهاد برای آینده این مرکز این است که هر چه متون کهن‌تر و ماقبل قرن‌های 6و7 هجری باشد در تعمیم مسایل زبانشناسی فارسی و فواید مدنی مفیدتر است. چاپ کتاب‌های تذکره در اولویت باشد زیرا تذکره هم تاریخ است و هم ادب و هم شعر. در پایان آرزو دارم که پنجاهمین سال میراث مکتوب را هم شاهد باشیم.
محمدجعفر یاحقی: آثار میراث مکتوب در تاریخ و فرهنگ ایران خواهد ماند
در ادامه دکتر محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر و نویسنده ایرانی، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد، عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان در دانشگاه فردوسی مشهد گفت: سالروز تاسیس موسسه میراث مکتوب را تبریک می‌گویم. آرزو می‌کنم که این موسسه خوشنام و خوشکار در آینده با فعالیت‌های بیشتر مواجه باشد و جامعه فرهنگی ما از دستاورد آن برخوردار باشد.
وی افزود: میراث مکتوب کارنامه درخشانی دارد و آثار وجودی آن در تاریخ و فرهنگ ایران خواهد ماند. چاپ آثار و تحقیقات تازه و انتشار نسخه‌های خطی جدید، نسخه‌هایی که چاپ آن ضرورت داشته اولویت کاری موسسه بوده است و کارهای خوبی انجام شده و منتشر شده که نقطه درخشانی است در کارنامه میراث مکتوب. کاری هم بد نیست در آثار مکتوب ببینیم، بازچاپ بعضی از آثار کمیاب حتی به شکل نسخه‌برگردان و انتشار و در اختیار گذاشتن آن در فضای فرهنگی جامعه است.
این سخنرانی‌ها، در قالب یکصد و شصت و یکمین نشست مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب و به صورت ضبط شده در صفحه اینستاگرام مؤسسه به نشانی @mirasmaktoob و صفحۀ آپارات به نشانی www.aparat.com/mirasmaktoob قرار گرفت.
در آغاز این نشست دکتر اکبر ایرانی، موسس موسسه میراث مکتوب گفت: 28 دی سالگرد تاسیس موسسه میراث مکتوب است و در آغاز لازم می‌دانم تشکر کنم از همه عزیزانی که قبول زحمت فرمودند و با ارسال فایل‌های صوتی و تصویری ما را از پیشنهادها و نظرات خود آگاه ساختند که ما آنها را چراغ راه آینده خود قرار خواهیم داد و بهره خواهیم جست.
وی افزود: در سال 72 دفتری به نام دفتر نشر میراث مکتوب در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شکل گرفت و طرح احیای نسخ خطی از اوایل سال 73 مورد تصویب بزرگان و مسوولان قرار گرفت و از همان آغاز بنده توفیق داشتم که با مشورت بزرگانی چون مرحوم رجب‌شاه، دانش‌پژوه، نورانی، دکتر شهیدی و اساتید دیگر فهرست‌هایی تهیه شد و به نوعی آثاری را بر اساس آن فهرست‌ها سفارش دادیم و تهیه و تصحیح کردیم. این مرکز در سال 77 به عنوان موسسه ثبت شد و به صورت هیات امنایی تاکنون اداره شده است.
در طول این سال‌ها اهتمام ما بر روی متون کلاسیک و کهن از قرن سوم و چهارم تا اواخر قاجار در موضوعات مختلف ادبی، تاریخی، فلسفی، کلامی، تاریخ علمی نسخه‌شناسی، کتابشناسی و همه موضوعاتی بود که در گستره تمدن اسلامی وجود داشته است. این آثار را با اولویت‌هایی شناسایی کردیم و توسط کارشناسان و استادان بررسی و داوری شده و با استانداردهایی اینها تحقیق، تصحیح و منتشر شده است. البته فراز و نشیب هم زیاد بوده است. مرتب آسیب‌شناسی کردیم، اشکال‌ها برطرف شده و سعی کردیم به نقطه ایده‌آل نزدیک بشویم.
ایرانی با بیان این‌که در طول این سال‌ها تاکنون 368 عنوان و تقریبا 480 جلد منتشر کرده‌ایم، بیان‌کرد: بعضی از آثار مثل «عرفات‌العاشقین» که 8 جلد است و یک عنوان. برای هر کتابی سعی کردیم تا یک نشست برگزار کنیم. آثار به صورت حضوری نقد می‌شدند. چه به بهانه رونمایی، اثر نقد می‌شد و در سایت قرار می‌گرفت که این نشست‌ها به صورت منقطع در فضاهای مجازی و پایگاه‌های اینترنتی قابل دسترسی است. 40 همایش داخلی و خارجی برگزار کردیم. از جمله همایش بین‌المللی بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی با عنوان میراث فرهنگی خواجه نصیر، غیاث‌الدین جمشید کاشانی و یک عده دیگر که با حضور مهمانان و متخصصان خارجی برگزار می‌شد.
وی در ادامه افزود: در این موسسه طرح‌های مختلفی را پیگیری کردیم. طرح میراث‌های مشترک، میراث ایران و ماوراءالنهر که شامل کتابی هست در حوزه ماوراءالنهر، خاوند و سمرقند و بخارا و آثاری در این حوزه منتشر کردیم. تفسیر درباجکی؛ درباجک شهری است در تاجیکستان. میراث مشترک ایران و شبه قاره هند و پاکستان، بنگلادش را در 5 جلد منتشر کردیم. چون به هر حال قبل از حضور انگلیس در هند زبان نسبتا رسمی و درباری این کشور فارسی بوده است و بخشی از مردم به زبان فارسی تکلم می‌کردند و می‌نوشتند. 4 جلد کتابشناسی متون چاپ در شبه قاره نشان‌دهنده این است که 12 هزار جلد کتاب در طول این 200-300 سال در شبه قاره به فارسی چاپ و تالیف شده است. حضور دانشمندان و شاعران بسیاری که در عرفات‌العاشقین ذکری از آنها رفته است. دو تا سه هزار شاعر در دوره صفویه به شبه‌قاره مهاجرت کردند، اینها دیوان‌های شعر بسیاری دارند که در این کتاب هم از آنها ذکر شده است.
موسس مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با بیان این‌که میراث مشترک ایران و عثمانی که شامل مناطق مختلف ترک‌نشین است، آناتولی، آسیای صغیر تا قفقاز مورد بررسی قرار گرفته است، گفت: گستره زبان فارسی چنان بوده که شاهان عثمانی مثل سلطان سلیم، سلطان مراد هم به فارسی نامه‌نگاری می‌کردند و هم دیوان شعر فارسی داشتند. آخرین کتابی هم که چاپ کردیم، غزوات سلطان سلیم است که در واقع دانشمند ایرانی در رکاب سلطان سلیم حضور داشته و به فارسی این کتاب را می‌نویسد. اینها میراث‌های مشترک هستند که نشان می‌دهد اندیشه ایرانشهری در مناطق فارسی زبان تا چه حد گسترده بوده و ما موظف هستیم که آثار شاخص فارسی موجود در این کشورها را شناسایی کنیم، توسط محققان تصحیح کنیم و این بزرگترین راه و دیپلماسی فرهنگی است که راه را برای تعامل فرهنگی باز می‌کند. این موسسه در این راه گام‌های شاخصی برداشته است.
ایرانی در ادامه افزود: طرح احیای مباحث شیعی را در حوزه شیعه‌شناسی در آثار فارسی و عربی اجرا کردیم و کهن‌ترین نسخه‌های اهل بیت مثل کتاب منظومه حماسی «علی‌نامه» که کهن‌ترین منظومه است از قرن پنجم. این اشعار 70 یا 80 سال بعد از شاهنامه سروده شده است و ترجمه‌های کهن از صحیفه سجادیه و تفاسیر قرآن در اولویت برای بررسی بوده است. اینها در قبل از انقلاب چاپ نشد ولی در بعد از انقلاب چند چاپ خورده و با مقدمه استاد شفیعی کدکنی چاپ عکسی شده است.
وی بحث غنی‌سازی و تقویت زبان فارسی و واژگان فارسی را از دیگر فعالیت‌های میراث مکتوب برشمرد و بیان کرد: از طریق چاپ عکسی بعضی از آثار کهن، لغت‌های عربی و فارسی از جمله آثاری است که در این موسسه مورد توجه قرار گرفته است و می‌تواند به بحث غنی‌سازی زبان فارسی و همین‌طور تقویت هویت دینی با انتشار آثار شیعه کمک کند.
اکبر ایرانی: انتشار آثار جغرافیایی نشان‌دهنده گستره سیاسی ایران است
ایرانی افزود: هویت ملی با انتشار آثار جغرافیایی که نشان‌دهنده گستره سیاسی ایران است در طول تاریخ کتاب‌هایی مثل مسالک‌الممالک و... که نشان‌دهنده گستره ایران است و البته بحث اندیشه ایرانشهری و گستره ایران بزرگ فرهنگی و خراسان بزرگ مورد توجه بوده است. زیرا همچنان زبان فارسی در این کشورها حضور دارد و مورد توجه است. نسخ خطی وجود دارد و مورد توجه است. این جوامع را به عنوان جوامع فارسی زبان می‌شناسند که ما باید این را مورد توجه قرار بدهیم. در طول این سال‌ها موفق شدیم فهارس برخی از این کشورها را منتشر کنیم. حتی فهرست نسخ خطی در کتابخانه کالج آکسفورد کشور انگلیس را چاپ کردیم. فهرست نسخ خطی کتابخانه کنگره آمریکا، موزه ملی پنجاب و لاهور را چاپ کردیم و توجه به این نکته همیشه داشتیم که بتوانیم نسخ خطی که در این کشورها وجود دارد را شناسایی کنیم و به دست محققین بدهیم تا تحقیق و تصحیح کنند و منتشر شود.
وی در ادامه گفت: از جمله کارهای دیگری که در پیش گرفتیم، بحث پژوهش‌های روشنگرانه است برای مقابله با اندیشه‌های قوم‌گرایی که متاسفانه برخی با طرح شبهاتی سعی دارند که زبان فارسی را تضعیف کنند و هدفشان بحث تجزیه است. اخیرا ویژه‌نامه‌ای چاپ کردیم با 200 صفحه و حاوی 20 تا 30 مقاله که مربوط به حضور زبان فارسی در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان، آناتولی و مناطق ترک‌نشین است که نشان می‌دهد چقدر این زبان زنده بوده است، از قرن سوم، چهارم و پنجم تا پایان دوره عثمانی. اندیشه‌های قوم‌گرایی در برنامه‌های پژوهشی ما وجود داشته و همچنان داریم بر روی آن کار می‌کنیم.
ایرانی افزود: ایجاد پایگاه فروش آثار را به صورت کاغذی و به صورت برخط ایجاد کرده‌ایم. تنها موسسه‌ای هستیم که بلافاصله فایل کتاب را هم با قیمت نازل و پایین عرضه می‌کنیم. از جمله کارهای دیگر خدمات‌رسانی به پژوهشگران و دانشجویان و علاقه‌مندان بوده است. از رساله‌های پایان‌نامه حمایت کردیم، تشویق کردیم، برای بسیاری تصویر نسخه گرفتیم و توانستیم تعداد زیادی تصویر نسخه جمع‌آوری کنیم و هم‌اکنون تعداد زیادی پایان‌نامه تصحیح متون وجود دارد و گام‌های موثری در این زمینه برداشته شده است.
وی با بیان این‌که نهضت تصحیح متون در بعد از انقلاب بسیار رونق پیدا کرده که میراث مکتوب هم در این زمینه گام‌های موثری برداشته است، گفت: به بحث فقه و اصول اینها نپرداختیم زیرا در شهرهای دیگر بسیار به این موضوعات پرداختند و تکیه و تمرکز ما بیشتر بر روی آثار تمدنی بوده است.
ایرانی بیان کرد: با همکاری بیش از 20 موسسه معتبر خارجی بیش از 40 اثر را منتشر کردیم که به نوعی میراث مکتوب به عنوان یک برند جهانی شناخته شده است و موسسه انتشاراتی بریل که بیش از 350 سال سابقه انتشاراتی دارد و اسلامیکا، ایرانیکا، بریتانیکا و... را منتشر کرده است. نمایندگی ما را هم برعهده گرفته است. تنها جایی که در ایران آثارش توسط لینک به صورت بریل منتشر می‌شود در سطح جهان آثار مکتوب است که این افتخار بزرگی است برای ما. در نمایشگاه داخل و خارج هم شرکت کردیم و همه اینها سبب شده تا میراث کهن ایران باستان و ایران اسلامی برای جهان معرفی شود.
یوسف ثبوتی: حکیمانی که به معنی امروزی کلمه مشاهده‌گر و تجربه‌گر بودند
در ادامه یوسف ثبوتی، فیزیکدان و منجم سرشناس ایرانی، بنیان‌گذار دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، مؤسس رصدخانه ابوریحان بیرونی در دانشگاه شیراز، عضو انجمن بین‌المللی نجوم با بیان این‌که دکتر اکبر ایرانی می‌دانم که میراث مکتوب را صرفا به ذائقه فرهنگ‌دوستی و گرامیداشت تاریخ کهن و اندیشه سرزمینی که همه دوستشان داریم آغاز کرده‌اید، گفت: در روزهای اول تنها بودید ولی با استقامت و سخت‌کوشی که دارید بعد از 28 سال آن را به نهاد شکوفایی تبدیل کرده‌اید. یاران گرانقدر فراوان در میراث فراهم آورده‌اید، به همه‌ی این دانش‌دوستان و دانشمندان بزرگوار درود می‌فرستم.
وی افزود: من کمترین با توجه به تعلق خاطری که به دانش‌های تجربی دارم به چند تن از حکمای هزاره ایران و اسلام ارادت خاصی دارم. ابن‌هیثم نجدی و زکریای رازی در صدر آنان است. این حکیمان به معنی امروزی کلمه مشاهده‌گر و تجربه‌گر بودند. در مواردی خود آزمایشگاه داشتند و درستی و نادرستی گفته‌ها و شنیده‌ها و یافته‌هایشان را با آزمایش محک می‌زدند ولی به نظر می‌رسد که شاگردان و دست‌پرورده‌هایشان نتوانستند این نحوه دستیابی به معرفت را از استاد بیاموزند و بپرورانند و تبدیل به یک مکتب پایدار و پایا بکنند. همیشه می‌اندیشم که در هزار و چند سال پیش چرا به تعقل و تفکر مجرد که در جای خود بسیار مغتنم است بها داده می‌شد ولی برای اطمینان از درستی اندیشه‌ها به مشاهده و تجربه پرداخته نمی‌شد یا کمتر پرداخته می‌شد.
ثبوتی بیان کرد: من بر این باورم اگر حکمای گذشته ما اندیشه و مشاهده را پا به پای هم پیش می‌بردند. ای بسا رنسانس سده‌های چهارده و پانزده میلادی اروپا در سده‌های ششم و هفتم هجری کشورهای اسلامی از خراسان بزرگ هند گرفته تا مصر و سواحل جنوبی مدیترانه ظهور می‌کرد. آیا در میراث مکتوب اندیشمندانی دارید که در این زمینه بحث کنند و احیانا مطالبی که دیگران را هم به کار آید به روی کاغذ بیاورند. با آرزوی شادی و دوام هر چه بیشتر برای میراث مکتوب.
سیدعلی آل‌داود: میراث مکتوب در کارش جدی است و پیگیری کامل دارد
در ادامه این نشست سیدعلی آل‌داود، حقوقدان، نویسنده و پژوهشگر ایرانی به ایراد سخن پرداخت و گفت: در سال 1372 یک روز مراجعه داشتم به خانه کتاب و در آغاز آقای ایرانی را دیدم که در اتاقکی مشغول کار بودند، دعوت کردند، به داخل اتاق رفتم و پرسیدم، هدف از استقرار در اینجا چیست؟ گفتند: بناست یک مرکز و موسسه‌ای درست کنیم که هدف اصلی آن چاپ متون کهن زبان فارسی است و در این راه استاد محمدتقی دانش‌پژوه و استاد ایرج افشار خیلی ما را تشویق کردند به انجام چنین کاری. ابتدا واقعیت این است که من آن روز فکر کردم عملی شدن این پیشنهاد خیلی مشکل است و با توجه به جو مملکت احتمال قبولی آن در وزارت ارشاد نمی‌رود. ولی بعد معلوم شد خوشبختانه با پیگیری آقای ایرانی این موسسه به صورت مستقل از وزارت ارشاد تاسیس شد. ساختمان مجهزی نزدیک دانشگاه تشکیل و کار شروع شد. قراردادهایی با محققین نامدار، مصححین و اساتید به نام دانشگاه که در حوزه تصحیح متون کار کرده بودند و علاقه‌مند به این رشته بودند، منعقد شد و البته در این راه میراث مکتوب از تجربه موسساتی که قبل از انقلاب در این زمینه وجود داشت، مثل بنیاد فرهنگ ایران استفاده کرد و کار را در همان روال ولی با سبک و سیاق جدیدتر شروع کردند و انجام دادند.
وی افزود: بسیاری از محققان و اساتید نامدار وقتی احساس کردند که میراث مکتوب در کارش جدی است و پیگیری کامل دارد در تصحیح متون و از ورود به سایر مسایل حاشیه‌ای خودداری می‌کند، راغب شدند به همکاری با میراث مکتوب. مثل استاد ایرج افشار. فعالیت دوم که باید به آن اشاره کنم، چاپ و نشر دو مجله است که بسیار مهم است و مجلات و نشریات خیلی مفیدی هستند و ماندگار خواهند شد.
مجدالدین کیوانی: در هزاران نسخ خطی چه اطلاعات ناشناخته‌ای پنهان مانده است
همچنین مجدالدین کیوانی، مترجم و مؤلف ایرانی در ادامه گفت: با درود و تبریک به دلسوزان و سرمایه‌های فرهنگ ایران و خسته نباشید به پژوهشگران سخت‌کوش در عرصه مدح‌پژوهی و نسخه‌شناسی. چه آنانی که در میراث مستقر هستند و چه آنانی که از نقاط دیگر جهان با این مرکز فرهنگی همکاری و همفکری می‌کنند. در کمال اختصار به دو پیشنهاد می‌پردازم که مدت‌هاست فکر مرا به خود مشغول داشته است. متن‌پژوهی و تصحیح و تنقیح متون که شاید مهم‌ترین و سنگین‌ترین رکن وظیفه میراث مکتوب باشد، حدودا از 100 سال پیش با کارهای امثال محمد قزوینی، ملک‌الشعرای بهار، محمدعلی فروغی، احمد بهمنیار، عباس اقبال آشتیانی و جلال‌الدین همایی آغاز شد و طی این گسترش تدریجی چشمگیری داشته است و اگر تا مدتی به نحو مقطعی و کم و بیش هرزگاهی رخ می‌داده، در سه چهار دهه اخیر گستره وسیعی را فرا گرفته که می‌توان گفت به صورت نهاد مستقلی درآمده و حرف‌هایی برای گفتن دارد.
وی افزود: به نظر می‌رسد که مرکز میراث مکتوب در تشکیل و استقرار این نهاد بیشترین سهم را داشته است. گسترش کمی و کیفی پدیده مدح‌پژوهی و احیای منابع مکتوب پیشینیان تاکنون به مسایلی منجر شده و هم تجارب ارزنده‌ای به بار آورده است که مقتضی بررسی و عرضه علمی نظام‌مند است که می‌تواند چراغ راه آینده باشد. در راستا پرداختن به چنین ضرورتی اینجانب پیشنهاد دارم؛ شاید به نظر برخی بی‌فایده بنماید ولی از طرح آن ضرری به جایی نمی‌رسد. نخست، فراهم آوردن فهرست جامعی از تمام آثاری است که از ابتدا تاکنون حین تصحیح و تنقیح متون تدریجا تبیین و بررسی شده و در قالب رسالات و مقالاتی عرضه شده است.
مرادم تدوین فهرست مقالات از سنخ آنچه که شادروان ایرج افشار تهیه فرموده و دنبال آن در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی ادامه دارد، نیست. بلکه منظور تهیه سیاحه‌ای از تک‌تک نکات لغوی، نحوی، رسم‌الخطی، تاریخی، جغرافیا و... است که به مرور تحقیق شده و در حواشی و تعلیقات صدها آثار چاپ شده و یا مقالات درج شده است. چنین سیاحه‌ای به مثابه نوعی کشف‌الغات یا فرهنگ اصطلاحات تخصصی خواهد بود. خاصیت چنین فهرستی دوگانه است، یکی تجهیز پژوهشگران اکنون و آینده با مرجع سهل‌الوصول و راهنمای زودیابی که آنها را از اتلاف وقت در راه رسیدن به نقطه‌ای که قبلا دیگران به آن رسیده‌اند، نجات می‌دهد. دو دیگر آنکه از آفت دوباره‌کاری و تکرار مکررات که به جای مطالعات پژوهشی در کشور ما افتاده است تا حد زیادی جلوگیری می‌کند و اما پیشنهاد دوم که محتملا مخالفان زیادی دارد، مقدم شمردن تصحیح بکر و دست نخورده بر متونی است که قبلا لااقل از زیردست پژوهشگر دیگری به درآمده است.
کیوانی بیان کرد: بسیار بعید می‌نماید که هر تصحیح دست‌نویسی تصحیح نهایی آن باشد، همیشه مواضعی از آن جای تامل، وارسی و یا اصطلاحات خرد و درشت دارد. کسی هم که به چنین تصحیح مجددی دست می‌زد البته که جای تقدیر دارد و زحماتش معذالک جایگزین کردن چنین تصحیحی با نسخه‌ای است که قرن‌هاست بر روی قفسه‌های عمومی و خصوصی خاک می‌خورد و احیانا در شرف پوسیدگی است، جای تقدیر بیشتری دارد. نسبت به بقای نسخی که ویرایش ناقص شده و به چاپ رسیده می‌توان مطمئن بود ولی نسخی که تاکنون فرصت تصحیح و نشر نیافته‌اند احتمال نابودشدنشان کم نیست. پس باید هر چه زودتر به داد آنها رسید و اجازه نداد در گنجینه‌های عمومی و خصوصی بمانند و بمانند تا از بین بروند.
من هیچگاه سخن دردآلود استاد عارف نوشاهی را از یاد نمی‌برم که 20 سال پیش در همین مرکز میراث مکتوب فرمود، انبوهی از کتب مکتوب فارسی روی قفسه‌های کتابخانه‌های پاکستان یا هندوستان بر اثر نشت آب تبدیل به خشت شده است، نسخ خشت شده را هم فقط باید به دور ریخت. تصحیح آثار مصحح، ترمیم کارهای انجام شده و به اصطلاح وصله پینه کرده دوخته‌های دیگران گرچه ارزش‌های خود را دارد ولی به نوعی به دور خود چرخیدن و بر عصای دیگران تکیه کردن و با پلکان ساخته دست دیگران تکیه کردن است. بگذارید برای امتحان هم که شده بر راه‌های نکوبیده و ناپیموده برویم و سیر عرصه‌های ناشناخته کنیم. در کشف ناشناخته‌ها یقینا لذتی است که در رفع و رجوع کارهای شناخته شده نیست. به فرض هم که کتب دست‌نویس به دست افراد نه‌چندان مجرب تصحیح و چاپ شود، باز بهتر از آن است که اصلا تصحیح و چاپ نشود به قولی ضرب‌المثل کاچی بهتر از هیچی است، در اینجا مصداق پیدا می‌کند.
وی افزود: کسی چه خبر دارد که در هزاران هزار نسخ خطی چاپ نشده در سراسر دنیا چه اطلاعات بدیع و ناشناخته‌ای پنهان مانده است. تا زمانی که این منابع به نظر اهل فن نرسد، چنان اطلاعاتی همچنان ناشناخته خواهد ماند. در کتب کهنی که تاکنون تصحیح و نشر شده هنوز مقادیر متنابهی مطالب مبهم و مشکلات حل نشده و هنوز خطاهایی وجود دارد که چه بسا اصلاح آن خطاها به کمک همان دست‌نوشته‌های مهجور مانده میسر شود. ممکن است سرنخ‌هایی در آنها یافت شود که مشکلات سال‌های سال متون چاپ شده را برطرف کند و حدس و فرض‌ها را به قطع و یقین تبدیل کند.
چنانچه در شاهنامه و دیوان‌های سعدی و حافظ هنوز نکته‌های مبهم تردیدآمیزی وجود دارد. آسمان به زمین نمی‌آید و دنیا به آخر نمی‌رسد این‌که مصححان این‌گونه آثار همیشه حرف یکدیگر را نقض کنند یا گروهایی از مردم غیرمتخصص در پوستین هم بیفتند که این روایت صحیح است و آن روایت ناصحیح. بعید است که ما را به جایی برساند. تلنبار شدن آراء و نظرات گوناگون ضد و نقیض فقط می‌تواند بر تشتت و آشفتگی کار و تردیدهای موجود بیفزاید. البته بنده می‌پذیرم که تحقق و پیشنهاد یادشده به این سادگی میسر نیست. به نیروی فراوان نیاز دارد و حمایت مالی فراوان. از دانشگاه‌ها که بیشتر دستشان به دهانشان می‌رسد، ناامیدم. از میراث مکتوب هم که راهکارها را می‌دانند، از نظر مالی دچار روزمرگی‌اند و با ترس و لرز قدم برمی‌دارند که نکند کم بیاورند و به تعدیل نیرو روی می‌آورند. این اصطلاحی است که این روزها جای اخراج را گرفته است.
ابوالقاسم امامی: میراث مکتوب به کتابخانه تاریخی ایران غنا بخشیده است
در ادامه این نشست دکتر ابوالقاسم امامی، مترجم ادبیات عرب و محقق متون کهن گفت: 28 سال از آن روز فرخنده گذشت که با جناب دکتر ایرانی عزیز آشنا شدم. همان روز که ایشان به دانشگاه آمده بودند و همان روز که شادروان استاد عبدالله نورانی مرا به ایشان معرفی کردند، از آن روز سال‌ها در شورای فرهنگی میراث مکتوب شرکت داشتم. نشست‌های ماهانه پرمعنی با اهل فضل داشتیم که شخصیت‌های علمی گاه‌گاه از داخل و خارج به آن می‌پیوستند و از فضل و دیدگاه‌های خود به آن می‌افزودند. زنده‌یاد جمشیدنژاد که خود اهل فضل و سرزنده این نشست‌ها بود، به ملکوت پیوست. باری میراث مکتوب در این سال‌ها با چاپ چند صد کتاب به کتابخانه تاریخی ایران غنا بخشیده است. دکتر ایرانی با تلاش عاشقانه خود نام خویش را در بین علاقه‌مندان میراث فرهنگی ایران جاودان ساخته است. توفیق میراث مکتوب بیش باد.
حسین معصومی‌همدانی: ما وارث همه این متون هستیم
همچنین حسین معصومی‌همدانی، مدرس ادبیات فارسی، تاریخ ریاضیات، تاریخ علم و فلسفه علم در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و دانشگاه صنعتی شریف و نیز عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این نشست گفت: میراث مکتوب از آن موسساتی است که در واقع سنتی را که برخی از موسسات پژوهشی پیش از انقلاب بنیان گذاشتند در طول این 28 سال ادامه داده و دست کمی ندارد از پیشینیان خود. حوزه کار این موسسه تحقیق در مواریث مکتوب و بخصوص تصحیح و انتشار نسخ خطی بازمانده از روزگار گذشته است. آنچه که میراث مکتوب تاکنون منتشر کرده بسیار قابل توجه است و این را باید مرهون دکتر ایرانی دانست. به این کار چسبیدند و سراغ کار دیگر نرفتند.
جز تحسین چیزی نمی‌توانم بگویم. دو مجله‌ای که میراث منتشر می‌کند، آینه میراث و گزارش میراث. اینها جزو ممتازترین مجلات پژوهشی در ایران هستند. با این‌که بسیاری از مطالب این مجله یادداشت کوتاه است و البته مقالات بلند هم دارد. بسیاری از مطالب این مجله راهگشا است. در حوزه علائق شخصی بنده که متاسفانه بسیار هم متنوع است، اشاره می‌کنم به این‌که میراث مکتوب تاکنون متون مهمی در زمینه علم، تاریخ و فلسفه منتشر کرده که برخی برای اولین بار منتشر شده است مثل کتاب رساله معینیه خواجه نصیرالدین طوسی که به تازگی منتشر شده، اولین تصحیح این کتاب است. کتاب خرقی نهایت‌الادراک باز اولین چاپ این اثر در تاریخ هیات در جهان اسلام است که تاکنون ویرایش نشده باقی مانده بود.
معصومی همدانی افزود: چیزی که من دوست دارم در آثار میراث ببینم، یک توجه بیشتری است به بحث‌های محتوایی در این آثار یعنی توقعی که آدم از یک اثر تصحیح شده دارد می‌بیند، هر اثر مقدمه‌ای داشته باشد در مورد نسخه‌ها. جایگاه اینها و نسبت اینها نسبت به هم و از تحلیل آن اثر هم خالی نباشد. البته کار دشواری است و باید در دانشگاه‌ها انجام بشود و میراث مکتوب نمی‌تواند مستقلا آن را به عهده بگیرد. اما شاید با ایجاد ارتباط بیشتر با دانشگاه‌ها و مراکز دیگر این مقصود حاصل شود. گمان می‌کنم یکی از وجوه بارز فعالیت میراث مکتوب این است که در واقع به همه میراث فکری ما توجه داشته است. چه میراث شیعی و چه میراث اهل سنت. چه آنچه به عربی نوشته شده و چه آنچه به فارسی نوشته شده است و توجه منحصر به یک حوزه نکرده است. به هر حال ما وارث همه این متون هستیم.
همه اینها بخشی از فرهنگ ماست و حسب توجه به یک بخش خاص از این فرهنگ سبب می‌شود که ما یک تصویر خاص از آن پیدا بکنیم. آرزویی که من دارم و می‌دانم رسیدن به این آرزو دشوار است، این است، آثاری که میراث منتشر می‌کند به معنای واقعی کلمه تصحیح انتقادی باشد. به هر حال ما در ایران محدودیت‌های داریم از لحاظ دسترسی به نسخه‌ها، از لحاظ پیدا کردن آدم‌های مناسب برای کارکردن بر روی این نسخ. ولی هر چقدر بیشتر پیش برویم که اگر متنی را چاپ می‌کنیم در واقع بر اساس بیشترین نسخه‌های موجود باشد و بخصوص تصحیح ما آینه‌ای باشد از تحول این کتاب یا اثر که چاپ می‌کنیم حداقل به یکی از هدف‌های کار تصحیح انتقادی بیشتر نزدیک شدیم. البته محدودیت‌های میراث را خوب می‌دانم واقعا کاری که میراث می‌کند با امکاناتی که دارد بسیار بزرگ است. همه اینها باعث نمی‌شود که آرزویم را بیان نکنم. تصحیح یک نسخه یا کتابی که ده‌ها نسخه از آن وجود دارد بر اساس تعداد محدودی از آن نسخ کار قابل توجهی نیست، اگرچه گاهی ناگزیریم. موسساتی که چنین کار کرده باشند، خیلی زیاد نیست در ایران. کار بسیار بزرگ است و امیدوارم ادامه پیدا کند و آقای ایرانی هیچ‌وقت دلسرد نشوند و آرزوی توفیق برای همگی دارم. با امید بقا و دوام این مرکز پژوهشی.
عارف نوشاهی: میراث مکتوب آثاری از قلمرو فارسی را منتشر کرد
همچنین دکتر عارف نوشاهی، استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی کالج دولتی گوردون، راولپندی، پاکستان در این نشست گفت: از پاکستان خدمت دکتر اکبر ایرانی و همکاران ایشان و تمام فرهنگیان و فرهیختگان ایران بیست و هشتمین سال تاسیس میراث مکتوب را تبریک می‌گویم. تاسیس این مرکز در شرایطی بود که برخی مراکز مشابه منحل می‌شد. در این میان میراث مکتوب قدعلم کرد و جای خود را باز کرد و خوب کار کرد. توجه مرکز میراث مکتوب به اسم مانا به میراث مکتوب بوده، نه فقط آثار ایرانی بلکه آثاری از قلمرو فارسی، شبه قاره عثمانی و ماوراءالنهر را نیز چاپ کرد و اکنون میراث مکتوب در خارج از ایران در محافل ایران‌شناسی و در محافل ایرانی یک مرکز شناخته‌شده‌ای است. ارتباط من یا میراث مکتوب کم و بیش از همان سال‌های آغازین مرکز بوده است و نخستین کار بنده «حزین‌نامه» را در سال 2005 میلادی و در سال 2006 دو کتاب «ارشاد» و «مجالس جهانگیری» را منتشر کرد و بعد دو کار دیگر که بیشتر فهرست و کتابشناسی بوده است.
وی افزود: جای خوشبختی است که در کارنامه مرکز میراث مکتوب کتاب‌های متعلق به شبه قاره هم هست و امیدواریم این روند ادامه پیدا کند. پیشنهاد برای آینده این مرکز این است که هر چه متون کهن‌تر و ماقبل قرن‌های 6و7 هجری باشد در تعمیم مسایل زبانشناسی فارسی و فواید مدنی مفیدتر است. چاپ کتاب‌های تذکره در اولویت باشد زیرا تذکره هم تاریخ است و هم ادب و هم شعر. در پایان آرزو دارم که پنجاهمین سال میراث مکتوب را هم شاهد باشیم.
محمدجعفر یاحقی: آثار میراث مکتوب در تاریخ و فرهنگ ایران خواهد ماند
در ادامه دکتر محمدجعفر یاحقی، پژوهشگر و نویسنده ایرانی، استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد، عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر قطب علمی فردوسی‌شناسی و ادبیات خراسان در دانشگاه فردوسی مشهد گفت: سالروز تاسیس موسسه میراث مکتوب را تبریک می‌گویم. آرزو می‌کنم که این موسسه خوشنام و خوشکار در آینده با فعالیت‌های بیشتر مواجه باشد و جامعه فرهنگی ما از دستاورد آن برخوردار باشد.
وی افزود: میراث مکتوب کارنامه درخشانی دارد و آثار وجودی آن در تاریخ و فرهنگ ایران خواهد ماند. چاپ آثار و تحقیقات تازه و انتشار نسخه‌های خطی جدید، نسخه‌هایی که چاپ آن ضرورت داشته اولویت کاری موسسه بوده است و کارهای خوبی انجام شده و منتشر شده که نقطه درخشانی است در کارنامه میراث مکتوب. کاری هم بد نیست در آثار مکتوب ببینیم، بازچاپ بعضی از آثار کمیاب حتی به شکل نسخه‌برگردان و انتشار و در اختیار گذاشتن آن در فضای فرهنگی جامعه است.
این سخنرانی‌ها، در قالب یکصد و شصت و یکمین نشست مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب و به صورت ضبط شده در صفحه اینستاگرام مؤسسه به نشانی @mirasmaktoob و صفحۀ آپارات به نشانی www.aparat.com/mirasmaktoob قرار گرفت.
نظرات (۰)