دستور خطّ فارسی

دکتر مرتضی قاسمی

 

عضو هیئت‌علمی فرهنگستان زبان و ادب فارسی

 

خط چهرۀ‌ مکتوب زبان است و همان‌گونه که زبان از مجموعۀ اصول و قواعدی به نام «دستور زبان» پیروی می‌کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد که ما مجموع آن اصول ‌و ضوابط را «دستور خط» نامیده‌ایم.

خطّ فارسی، به‌موجب اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ‌خطّ رسمی کشور است و کلّیۀ اسناد رسمی و مکاتبات و کتاب‌های درسی باید به این خط نوشته شود. طبعاً چنین خطّی باید قواعد و ضوابطی معلوم و مدوّن داشته باشد تا همگان، با رعایت آن‌ها، هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند.

 

فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران، از آغاز کار خود در سال ۱۳۶۹، با تصدیق اهمّیّت و ضرورت تدوین و تصویب رسم‌الخطّ واحدی برای زبان فارسی، بر آن شد تا با استفاده از تجربه‌های پیشینیان و نظر صاحب‌نظران، به‌ویژه استادان و اعضای پیوستۀ فرهنگستان، به تنظیم قواعد لازم برای این امر همّت گمارد. فرهنگستان، درعین اینکه در پی آن بود که تا سرحدّ امکان خطّ فارسی را قانونمند و قاعده‌پذیر سازد تا از آشفتگی و هرج‌ومرج جلوگیری شود، امّا از توجّه به طبیعت خط به‌طور کلّی و به‌ویژه طبیعت خطّ فارسی و نیز ذوق و سلیقه و پسند اهل فن غفلت نکرد و هرجا اِعمال قانون را موجب پدیدآمدن فهرست بالابلندی از استثناها دید، از تصویب و تجویز آن خودداری کرد و درواقع در این کار راه میانه را برگزید و کوشید تا در تدوین دستور خطّ فارسی اعتدال را رعایت کند. چنین بود که پس‌از جلسات پرشمار و کنکاش‌های فراوان، مجموعۀ ضوابطی را تحت عنوان «دستور خطّ فارسی» به تصویب رساند که با تأیید رئیس‌جمهوری و ریاست عالیۀ وقت فرهنگستان رسمیّت یافت و ابلاغ شد.

 

با گذشت زمان و با پیشرفت و گسترش و تنوّعی که در دانش و فنّ ارتباطات و اطّلاع‌رسانی در فضای مجازی، به‌ویژه در سال‌های اخیر، پدید آمد از جمله سبب شد تا یکایک افراد امکان اعمال سلیقه در حروف‌چینی و انتشار مقاله و کتاب را بیش از گذشته داشته باشند. با ظهور چنین تحوّلی، لزوم رعایت قواعد و ضوابط عام و یکسان بیش از گذشته ضرورت یافت. اکنون، با گذشت دو دهه از تدوین و تصویب اوّلیّۀ دستور خطّ فارسی و پدیدآمدن امکانات تازه، لزوم بازنگری و تکمیل این دستور خط احساس شد. از جملۀ مهم‌ترینِ این الزامات سامان‌دادن به امر فاصله‌گذاری در حروف‌نگاری ترکیب‌ها (یعنی کلمه‌های دارای پیشوند یا پسوند و کلمه‌های مرکّب) و قاعده‌مندساختن جدانویسی یا پیوسته‌نویسی آن‌ها بود که باید به آن توجّه می‌شد. به همین منظور، گروه دستور زبان و رسم‌الخطّ فرهنگستان، با مدیریت دکتر محمّد دبیرمقدّم، عضو پیوسته و معاون علمی و پژوهشی فرهنگستان و مدیر گروه دستور زبان فارسی و رسم‌الخط، در طی بیش‌از هفتاد جلسه، دستور خطّ پیشین را به‌صورت کلّی بازنگری و آن را متناسب با مقتضیات امروزی به‌روزرسانی کردند.

 

عمدۀ مباحثی که در ویراست جدید دستور خط مورد توجه بوده است عبارت‌اند از: تعریف انواع فاصله و فاصله‌گذاری؛ فاصله‌گذاری پیشوندها و پیشوندواره‌‌ها؛ فاصله‌گذاری در حروف اضافۀ مرکّب و حروف ربط مرکّب؛ و بازنگری و اصلاحات کلّی در تعریف قواعد و ارائۀ شواهد.

 

ویراست جدید دستور خط فارسی به‌زودی منتشر می‌شود و در دسترس عموم مردم قرار خواهد گرفت. امید است همة هم‌وطنان، نهادها و دستگاه‌های دولتی و خصوصی و سایر گویشورانی که در گوشه‌وکنار دنیا به فارسی می‌نویسند، با رعایت اصولی که در این کتاب مصوّب شده است، در ترویج خط معیار فارسی یاریگر فرهنگستان زبان و ادب فارسی باشند.