دکتر آبتین گلکار

عضو وابستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی

ترجمه‌های اسوار دوری از دامی است که سر راه بسیاری از مترجمان زبان عربی قرار می‌گیرد: وسوسۀ استفاده از واژه‌های عربی متن اصلی که به چشم خوانندۀ ایرانی آشنا می‌نمایند و ساده‌ترین معادل موجود به نظر می‌رسند. بر خلاف بسیاری از مترجمان متون عربی، شمار واژه‌های این زبان در ترجمه‌های اسوار زیاد نیست و چه‌بسا او هنگام نوشتن یا حتی ویرایش، به‌سبب دانش گسترده و تسلط بر کلام عرب و برای افزایش دقت سخن، بیشتر از واژه‌های عربی کمک بگیرد تا هنگام ترجمه.

 سوم مرداد ۱۴۰۲، هفتادمین زادروز موسی اسوار است، استادی بی‌بدیل در عرصه‌ای که با شگفتی باید گفت شمار کارشناسان فعال و خبره‌اش در زمانۀ ما چندان زیاد نیست: زبان و ادبیات عرب. تسلط کم‌نظیر بر هر دو زبان فارسی و عربی، در کنار آشنایی با زبان‌های اروپایی، ذوق و قریحۀ ادبی، موشکافی و وسواس علمی باعث شده است که این عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی از سرآمدان فرهنگی ایران در روزگار فعلی باشد. اعطای جایزۀ «مترجم برتر» در چهاردهمین جشنوارۀ بین‌المللی فارابی در همین روزهای اخیر قدردانی ناچیزی است بابت خدماتی که او از طریق ترجمه و ویرایش و آموزش به زبان و ادب ما رسانده است.گسترۀ موضوعی و زمانی ترجمه‌های اسوار بسیار متنوع است و از شعر کلاسیک متنبّی (سدۀ چهارم هجری) تا عاشقانه‌های نِزار قبّانی و دیگر پیشگامان شعر امروز عرب، از رمان‌های نویسندگان مشهوری چون جِبران خلیل جِبران و محمود درویش تا نویسندگان کمترشناخته‌ای همچون غائب طعمه فرمان عراقی، از ادبیات و تاریخ‌نگاری آن طه حسَین تا تاریخ تشریع در اسلام سید موسی صدر را در برمی‌گیرد.

بارزترین ویژگی نوشته‌های اسوار شاید دقت او در پاکیزه‌نویسی، انتخاب دقیق واژه‌ها و بیان روشن و گویای مقصود باشد که ریشه در سال‌ها تجربۀ او در فن ویرایش دارد. او گذشته از ویرایش آثار مهمی همچون ترجمه‌های عبدالمحمد آیتی، که خود در این عرصه از نوادر بود، در زمینۀ آموزش و ترویج ویرایش نیز خدمات فراوانی انجام داده و از جمله در شورای عالی ویرایش سازمان صداوسیما در تدوین و اجرای شیوه‌نامه‌های مؤثر و نظم دادن و سامان بخشیدن به متون تولیدی این نهاد نقش مؤثری ایفا کرده است. همین دقت و توجه به نکات ریز نگارشی یکی از عوامل مهم قوت و رسایی نوشته‌های اسوار، چه در ترجمه و چه در تألیف، است. ناشران آثارش از پیگیری و وسواس او در چندباره‌خوانی متن کتاب، تا متنی پیراسته و بی‌اشکال به دست خواننده برسد، خاطره‌ها دارند.

ویژگی دیگر ترجمه‌های اسوار دوری از دامی است که سر راه بسیاری از مترجمان زبان عربی قرار می‌گیرد: وسوسۀ استفاده از واژه‌های عربی متن اصلی که به چشم خوانندۀ ایرانی آشنا می‌نمایند و ساده‌ترین معادل موجود به نظر می‌رسند. بر خلاف بسیاری از مترجمان متون عربی، شمار واژه‌های این زبان در ترجمه‌های اسوار زیاد نیست و چه‌بسا او هنگام نوشتن یا حتی ویرایش، به‌سبب دانش گسترده و تسلط بر کلام عرب و برای افزایش دقت سخن، بیشتر از واژه‌های عربی کمک بگیرد تا هنگام ترجمه.

فعالیت اسوار در سال‌های اخیر بیشتر معطوف به ترجمۀ رمان‌های عربی از نویسندگان معاصر شده است. رمان‌نویسانی مانند عبدالرحمان مُنیف یا غائب طعمه فرمان شاید در ایران و کشورهای غیرعربی آن شهرت جبران خلیل جبران و محمود درویش را نداشته باشند، ولی در ادبیات عرب چهره‌هایی شناخته و شاخص به شمار می‌آیند و رمان‌هایشان چه بسا از لحاظ توصیف آنچه در قرن بیستم بر جهان سوم رفته است برای خوانندگان ایرانی ملموس‌تر و آموزنده‌تر باشد. جایگاه و ارزش واقعی ادبیات معاصر عرب تا کنون در میان جامعۀ کتابخوان ایرانی مغفول مانده و معمولاً در قیاس با ادبیات غربی همیشه در رده‌ای پایین‌تر ارزیابی شده است، در حالی که فضا، شخصیت‌ها، مشکلات، دغدغه‌ها و مسائلی که در آثار نویسندگان امروز جهان عرب می‌بینیم اغلب به تجربیات زیستۀ ما بسیار نزدیک‌تر است و حتی بسیاری از اوقات از نظر ارزش‌های ادبی و هنری نیز چیزی کم از نمونه‌های غربی ندارند. خوشبختانه در سال‌های اخیر شاهدیم که ادبیات معاصر عرب، در میان مترجمان و خوانندگان، با اقبال فزاینده‌ای روبه‌روست و امیدواریم مترجمان جوان‌تر نیز از الگوی موسی اسوار درس گیرند و همان ریزبینی و دقت نظر او را در کتاب‌های خود به کار گیرند